Ал Қазақстан мен Әзербайжан көшбасшыларының апта басындағы кездесуі мен келіссөздері екі ел қатынастарын жаңа, одақтастық деңгейге көтермек.
Республикамызда әзербайжандардың үлкен диаспорасы – осы этностың шамамен 100 мыңдай өкілі тұрады. Кеңес империясының тоталитарлық тар заманында өз жерінде қудалауға ұшыраған оларға қазақ халқы құшағын ашып, бауырына басты. Көштен қалмай, жетіліп өсуіне, ұрпақ өрбітіп, өркен жаюына мүмкіндік берді. Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиев қазақтардың бұл қамқорлығы мен шапағатын өз ұлтының ешқашан ұмытпайтынын білдірді. Ата-бабамыз «Тар жерде табысқан, кең жерде келіседі» деген дана өсиет қалдырды. Бұл бауырмалдық рәміздері қос мемлекеттің жаңа геосаяси жағдайдағы экономикалық ынтымақтастығының алтын тініне айналып отыр. Жасыратыны жоқ, Қазақстанның сыртқы саясатының әзербайжандық бағыты ондаған жылдар бойы өзге басымдықтардың тасасында қалып келді. Екі елдің алыс-берісі негізінен TÜRKSOY, ТҮРКПА сияқты түркітілдес елдердің ұйымдары аясындағы қарым-қатынастардан көп ұзамайтын. Тіпті, әлемдік мұнай нарығындағы бәсекелесі санап, Қазақстанның бұл республикамен бақталасқан кезі де болды. Себебі түсінікті. Қазақстанның жаһандық нарыққа жүк экспортының 80 пайыздан астамы жалғыз Ресей арқылы тасымалданды, тиісінше, осы тығыз қарым-қатынасқа көңіл бөлінді. Салдарынан, қазақ пен әзербайжан арасын қосқан кәрі Каспийдегі халықаралық бағыттар кейінгі орындарға сырғыды. Сарапшылар осы теңіздегі порттарымыздың әлеуетінің үштен бірі ғана пайдаланылатынына назар аударады. Үкімет үш онжылдықта Каспийде қазақстандық танкерлер паркін де құрмаған. QazTrade дерегінше, Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы тауар айналымы соңғы бір жыл ішінде бірден 39 пайызға артқанымен, 2022 жыл қорытындысында небары 461,9 млн долларды құрады. Мұндағы біздің экспорт 30,4 пайызға, 287,9 миллионнан 375,3 миллион долларға дейін, ал импорт екі есеге жуық, 44,4 миллионнан 86,6 млн долларға дейін ұлғайды. Бұл әрине, мардымсыз. Дегенмен былтырғы өсім қарқынының өзі осы көрсеткішті алда он есе арттыруға мүмкіндік барын паш етті. Президент жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтының (ҚСЗИ) директоры, саяси ғылымдарының кандидаты Еркін Тұқымов екі елдің арасында әлі күнге дейін туристік паромдардың жоқтығын, қос мемлекет арасын жалғаған әуе рейсінің аздығын қаперге салды. Сонымен бірге қазақтар да, әзербайжандар да бір-бірінің тарихы, мәдениеті туралы тым аз біледі. Кеңес үкіметі түркі халықтары бірікпеуі үшін олардың көпғасырлық ортақ тарихын санадан өшіруге күш салды. Енді екі ел алдында осы олқылықтарды жою, сөйтіп бауырлас елдеріміздің бірлігін күшейту міндеті де тұр. Экономикалық ынтымақтастықты өрістету сыртында, мәдени байланыстарды нығайтып, сақ, ғұн, түркі бабаларымыздан тамыр тартатын ортақ тарихымызды бірлесе зерттеу, оны насихаттау, бірлескен фильмдер түсіру, ортақ туристік маршруттар құру, Абай үйі, Физули даму орталығы сияқты ағартушылық ошақтарды ашу маңызды. Мұның бәрі өзара ынтымақтастық аясының мейлінше ауқымды екенін паш көрсетеді. Ең бастысы, екі ел арасындағы байланыс жаңа белеске көтеріліп отыр. Бұл ретте Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың 2022 жылғы тамыздағы Бакуге сапары аясында екі елдің көшбасшылары Стратегиялық қатынастарды нығайту және одақтастық өзара іс-қимылды тереңдету туралы декларацияға қол қойған болатын. Ал Ильхам Гейдарұлы Әлиевтің Астана сапары одақтастықтың жаңа парағын ашып, стратегиялық серіктестікке серпін берді.
Серіктестік нәтижесі – нақты жобалар
Кейбір мемлекет басшыларының кездесуі протоколдық қырық минуттан аспай жатады. Бұл толыққанды келіссөздерден гөрі өзара ілтипатқа, ізгі ниет ишарасына көбірек ұқсайды. Ал кеше Ақордадағы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиев арасындағы кең ауқымды келіссөздер қос елдің талқыға салар ықпалдастық аясының кең екенін көрсетті. Бұл Каспий арқылы шектесетін қос республиканың алыс-берісі мен барыс-келісін жаңа деңгейге көтеруі тиіс. Соның ішінде басымдық ретінде энергетика, халықаралық транзит, байланыс және коммуникация, көлік, ауыл шаруашылығы, мәдениет, туризм секілді салалар дараланды. Дәл осы бағыттарда алда жаңа әрі ірі бірлескен жобалар қолға алынбақ. Премьер-Министрдің орынбасары–Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғариннің айтуынша, Әзербайжан – Қазақстанның Оңтүстік Кавказдағы негізгі сауда-экономикалық серіктесі. Әзербайжан арқылы Қазақстан Жерорта теңізі жағалауындағы елдерге, Түркияға, одан ары Еуропалық Одақ мемлекеттеріне тікелей шыға алып отыр. Болашақта Каспий айдынын және ондағы Ақтау теңіз портын Әзербайжан–Иран–Пәкістан–Үндістан–Парсы шығанағы елдері бағдарындағы хабқа айналдыруға да мүмкіндік бар. Өйткені 2022 жылғы тамызда Әзербайжан мен Иранның кеден органдары транзиттік тасымалды жеңілдету туралы меморандумға қол қойды. Бұл Қазақстанның алдынан 1,4 миллиард тұрғыны бар үнді елінің алып нарығының қақпасын айқара ашады. Әрі аймақаралық сауданың әлеуетін толыққанды пайдалануға ықпал етіп, өңірлердің көлік байланысын жақсартады.
Қазақстанда Әзербайжан капиталының қатысуымен 1 195-тен астам кәсіпорын және 210 бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді. Қазақстан экономикасына салынған Әзербайжан инвестицияларының көлемі 365 миллион доллардан асты. Елдер арасында Президент Қ.Тоқаевтың Әзербайжанға ресми сапары аясында 2022 жылғы тамызда қол қойылған. 2026 жылға дейінгі Сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісім және ынтымақтастықты дамытудың кешенді бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссия мен кеңес жұмыс істейді. Оның аясында бірлескен жобалардың егжей-тегжейі пысықталатын болады. Үкімет басшысының халықаралық ынтымақтастыққа жауапты орынбасары Серік Жұманғариннің айтуынша, бүгінде Қазақстан Әзербайжан нарығына 304 миллион доллардан астам сомаға отандық өңдеу өнеркәсібі тауарларының 110 түрін жеткізуді пысықтап жатыр. Яғни, бұл негізінен мұнай мен астық тасымалына құрылған өзара сауда-саттықтың шикізаттық бағытын күрт өзгертеді. Атап айтқанда, еліміз каспийлік көршісіне қазақстандық металлургия, мұнай химиясы, тамақ өнеркәсібі, машина жасау, фармацевтика, құрылыс тауарлары және басқасының экспорттық тасқынының тиегін ағытуға әзір. Мысалы, бұл елге отандық локомотивтер мен жүк вагондары жеткізіле бастауы мүмкін.
Бірлік барда...
Қазір «Орта дәліз» деген атаумен белгілі Транскаспий халықаралық көлік бағыты (ТХКБ) әлемдік жүк тасымалының жаһандық басты маршруттардың біріне айналып келеді. Өйткені оның артықшылығы көп. Біріншіден, санкциядан сансырап, әлемнен оқшауланған Ресейді айналып өтуге мүмкіндік береді. Екіншіден, өзге дәліздерге қарағанда жүкті екі жарым есе тез жеткізеді. Он жыл бұрын Қытай мен Еуропа арасын жалғайтын баламалы бағыт ретінде басталған бұл халықаралық жобаның бүгінде қамтитын аймақтар қатары артты. Нәтижесінде, ол Еуропа, Шығыс Азия, Орталық Азия, Кавказ, Оңтүстік-Батыс Азия, Парсы шығанағы сияқты көптеген өңірге өріс салды. Экономист Александр Караваевтың дерегінше, Қазақстан мен Әзербайжан осы Орта дәліздің басты буындары саналады. Себебі теміржолдық Карс–Тбилиси–Баку бағдары және теңіздік Ақтау–Баку бағдары ТХКБ-ның аса маңызды «транзиттік тірек торабы». Ендеше бүгінде дәл осы тораптарды дамыту күн тәртібінде өзекті тұр. Логистикалық әлеуетті оңтайлы жарату үшін қосымша танкерлер мен паромдар қажет. Қазір қос ел кемелер паркін кеңейту жолдарын іздеп, паром флотын дамыту бойынша шаралар қабылдап жатыр. Мысалы, Қазақстан 10 жаңа паром сатып алуды жоспарлап қойды. Қазақстан үшін кеме жасауға арабтар да, мәселен БАӘ қызығушылық танытты. Осы орайда Қазақстан транзитті еселеп арттыруға тоспа құрған «Тар тұстарды» синхронды жою және Орта дәлізді дамыту жөніндегі 2027 жылға дейінгі жол картасы бойынша белсенді жұмыс жүргізіп жатыр. Ақтау порты базасында «контейнерлік хаб» құрылысы қолға алынды. «Достық–Мойынты» учаскесінде екінші темір жол, «Алматы» стансасында айналма темір жол желісі салынып жатыр. Осының арқасында «Алматы» стансасы арқылы Қазақстан–Қытай көлік дәлізінің өткізу қабілеті аптасына 24-тен 120 пойызға дейін, яғни 5 есеге артады. Ал дәліздегі контейнерлік пойыздардың жылдамдығы тәулігіне 1500 шақырымға дейін жетеді. Қазақстан Ақтау, Құрық порттарында Каспий теңізінің түбін тереңдету жұмыстарын жоспарлады. Өйткені теңіздің таяздануына байланысты кемелердің сыйымдылығының 75 пайызын ғана пайдалануға мәжбүр. Бірақ бұл мега-жобаның экологиялық қыры, Каспийді мекен ететін флора мен фаунаны деградацияға ұшыратпауы маңызды. Демек, жан-жақты зерделеуді қажет етеді. Екі елдің экологиялық бағдарламаны жүзеге асыруы да көкейкесті. Айтпақшы, бауырлас екі елдің серіктестігі арқасында қазақ елі тағы бір салада солтүстік көршісіне тәуелділіктен құтылмақ. Қазір Интернет желісінің өзі Қазақстанға РФ арқылы жеткізіледі де, біз арқылы Орталық Азияға тарайды. Алайда дамыған елдермен арасы суыған Ресейдегі күрделі, аумалы-төкпелі жағдай бұл секторға қауіп төндірді. Сондықтан Қазақстан мен Әзербайжан «Цифрлық Жібек Жолы» жобасын бірлесе жүзуге асыруға уағдаласты. Оған сәйкес, қос мемлекет Каспий түбінде талшықты-оптикалық байланыс желілерін бірлесіп тартады. Ол іске қосылған соң қазақ елі интернет арқылы дерек беруде Ресейге тәуелді болмайды. Қазақстанның мұнайы экспортының 90 пайыздан астамы Ресейге кіріптар. Мұнда да Үкімет Әзербайжан арқылы мұнай тасымалын әртараптандырудың Жол картасын іске асырып жатыр. Премьер Әлихан Смайыловтың дерегінше, Ресейді айналып өтетін каспийлік баламалы жолдармен мұнай экспортын арттыру бойынша Әзербайжанмен толық түсіністік және қолдау бар. Бұл республика төл транзиттік мүмкіндіктерін ұсынды. Биыл Қазақстаннан «Баку–Тбилиси–Джейхан» құбыры арқылы мұнай тасымалы басталды. Болашақта бұл құбырмен қазақтың 6-6,5 млн тоннадай қара алтыны жаһандық нарыққа жол тартуы мүмкін. Ғалымдар Қазақстанның орасан зор мұнай және газ қорлары Каспий ойпатының 15 мың метр тереңдігінде, барланбаған күйі жатыр деп есептейді. Сол миллиардтаған тонна қара алтын мен миллиардтаған текше метр көгілдір отынға жету және игеру үшін «Еуразия» жобасы пысықталып жатыр. Сонау кеңес кезінен бері әзербайжандық ғылыми-зерттеу мекемелері мен мұнайшылары бүкіл Каспий акваториясында зерттеу және ізденіс жұмыстарымен айналысып, мол тәжірибе жинақтады. Сондықтан «Еуразия» жобасына Әзербайжанның SOCAR мемлекеттік холдингі де шақырылыпты. Қорыта айтқанда, Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы интеграция мен кооперация алда тек арта бермек. Қ.Тоқаев пен И.Әлиевтің келіссөздері осы жолдағы жаңа биіктердің негізін қалады.