Тұп-тура 111 жыл бұрын, 1912 жылы сәуірдің 14-інен 15-іне қараған түні әйгілі «Титаник» кемесі апатқа ұшыраған еді. Саутгемптоннан Нью-Йоркқа бет алған алып лайнердің ақырғы сәттері қалай өтті, ол жөніндегі аңыздардың ақиқаты қайсы, аттас фильмдегі кейіпкерлердің хикаясы шын мәнінде болған ба? Біз осыған шолу жасап көрдік.
Мұзтауға соққан мезет
«Титаник» трагедияға ұшырар алдындағы соңғы сағаттар тып-тыныш өтіп жатқан-ды: жоғарғы палубада оркестр әдемі әуездерді бірінен соң бірін құйқылжытса, бірінші класс жолаушылары емін-еркін шампанын ішіп, ашық аспан астында серуен құрып жүрген. Ауа райы да бұл күні тосын мінез көрсетпеді. Ымырт үйіріле, сағат 23:39 шамасында екі матрос кеме бағытындағы айсбергті байқап, хабар береді. Офицер Уильям Мэрдок сол заматта-ақ рульді солға бұруға бұйырады. Бірақ салмағы ауыр кеменің басын ә дегеннен бұру мүмкін емес еді: шамамен жарты минуттан соң ғана «Титаниктің» тұмсығы солға қарай жылжиды. Бұл амал кеменің айсбергпен бетпе-бет соғысуынан құтқарғанымен, лайнер көп ұзамай оның су астындағы бөлігіне соқтығады. Соққы шамамен тоғыз секундқа созылған екен. Соның кесірінен кеменің ватерсызықтан төмен алты тұсы тесіледі. Ел арасында кең тараған аңыздағыдай, мұзтау лайнердің түбін тіліп жібермеген. Шын мәнінде, қатты қысымнан кеме қаптамасының бұрандалары жарылып, болат жабындары майысып, арасында саңылаулар пайда болған. Сол арқылы су ішке құйылған. Деректерге сүйенсек, судың кіру жылдамдығы секундына 7 тоннадай болыпты.
Жоғарғы палубадағы жолаушылардың көпшілігі бастапқыда еш қауіпті аңғармаған. Мейрамханада тіскебасар тасып, әрлі-берлі жүгіріп жүрген стюарттар үстел үстіндегі қасық-шанышқылардың әлсіз ғана сыңғырын естіген. Жолаушылардың кейбірі санаулы секундқа созылған болар-болмас соққы мен дірілді ғана сезген. Ал төменгі палубадағыларға соққының әсері әлдеқайда қаттырақ байқалған: мұндағы жолаушылар гүрс еткен жайсыз дыбысты анық естіген.
Жақын маңдағылардан жәрдем күту
Тұп-тура түнгі 12-де кеме мінбесіне «Титаникті» құрастырған Томас Эндрюс келеді. Ол болған оқиғаны саралап, кемені тексеріп шыққан соң жиналғандардың бәріне лайнердің суға кететінін жеткізеді. Аз уақыттан соң кеме қисая бастайды. Лайнердің 62 жастағы капитаны Эдвард Смит шлюптерді дайындап, эвакуациялау үшін жолаушыларды шақырады.
Ал радистерге бұл кезде жақын маңдағы кемелерге SOS сигналын таратуға бұйрық беріледі. «Титаник» толық батқанға дейін екі сағат бойы олар осы іспен айналысады. Көмек сұрау сигналын бірнеше кеме қабылдайды, бірақ олардың бәрі-дерлік «Титаниктен» тым алыста еді. Сағат 00:25-те суыт хабарды апат аймағынан 93 шақырым қашықтықтағы «Карпатия» кемесі ала салысымен, оның капитаны Артур Рострон бағытты осында бұрады. Олардың асыққаны сонша, сол түні «Карпатия» ең үлкен жылдамдықпен – сағатына 32 шақырым жүзген. Бұл үшін кемеде тоқпен істейтін барлық құрылғы мен жылу жүйесі өшіріліпті.
«Титаникке» «Карпатиядан» жақынырақ жерде (небәрі 18,5 шақырым жерде) тағы бір кеме «Калифорниэн» бар еді. Теориялық тұрғыдан, ол көмекке жетіп үлгеретін де... Бірақ «Калифорниэн» мұз қоршауында болғандықтан, оның капитаны кемені тоқтатып, таңертең ғана қайта қозғалуға бел буған екен. Бұл – бір. Екіншіден, апат болардан аз ғана минут бұрын (сағат 23:30 шамасында) «Титаниктің» радисі Филлипс пен «Калифорниэннің» радисі Эванс өзара байланысып, диалогтың ең соңында Филлипс одан эфирді босатуын дөрекі түрде сұраған (өйткені Филлипс бұл уақытта Рейс мүйісіне сигнал жіберіп жатқан). Бұдан соң Эванс радиожайды тоқтан ажыратып, ұйқыға кеткен. Сол себепті «Титаниктің» апат кезіндегі алғашқы сигналын «Калифорниэн» қабылдай алмаған.
Бұған қоса, «Титаникте» апаттық белгі беретін қызыл зымырандар болмаған. Кеменің суға батпайтынына сенімді болғандықтан, оны алу бірде-бірінің ойына келмеген. Сондықтан әдеттегі ақ түсті зымырандарды атады. Жақын маңдағы «Калифорниэн» офицерлері ақ зымырандарды шынымен көрген, бірақ оны қандай да бір мерекелік отшашу деп ойлап, аса мән бермеген.
Көрер жарығы бар 706 жан
Сағат түнгі 1 жарым шамасында кеме қызметкерлері жолаушыларды шлюптерге жайғастыра бастайды. Бәріне орын жетпейтіні бірден-ақ белгілі болған еді. Бортта барлығы 1 178 адамды сыйғызатын 20 шлюп болған. Капитан Смиттің бұйрығы бойынша, шлюптерге әйелдер мен балаларды ғана отырғызу керек болған. Мұны естіген кей еркектер әйел болып киінген деген деректер бар.
Шамамен 02:20-да «Титаник» толықтай су түбіне кетеді. Кеменің үлкендігі сонша, 160 минут бойы батқан.
Сол түні мұхит суының температурасы 2°С (теңіз суында тұз мөлшері көп болғандықтан, мұндай температурада ол қатпайды) болған. Су бетіне шыққан адамдар орташа есеппен жарты сағат ішінде суықтан қаза тапқан. Шлюптерде болғандардың көбі біразға дейін олардың жан түршіктірерлік айқайын естігендерін айтқан.
Сағат таңғы 4-ке қарай көмекке «Карпатия» жетеді. Бұл кеме 706 адамды бортына алып, Нью-Йоркке бағыт алады. Аман қалғандардың 492-cі кеме жолаушылары болса, 214-і экипаж мүшелері болған.
Ал апат кезінде қаза тапқандардың саны 1 400 бен 1 517 адамның арасында деседі: «Титаникте» билетсіз жолаушылардың көп болғаны себепті нақты цифрды айту қиын. Бірінші класты каюта жолаушыларының 60 пайызы, екінші класты каютадағылардың 44 пайызы, үшінші класты каютадағылардың 25 пайызы аман қалған.
Күйеуін қимай,
қайыққа отырмаған
Джеймс Кэмеронның «Титаник» фильмінде су біртіндеп кеменің ішін баса бастаған сәтте каютадағы кереуетте құшақтасып, өлім сағатын бірге күтіп жататын ерлі-зайыптылар бәрінің есінде шығар?! Олардың прототиптері – Ида мен Исидора Штраустар. Ида күйеуінен ажырағысы келмей, қайыққа отырудан бас тартқан жалғыз жолаушы болыпты.
Бұл ерлі-зайыптылардың Еуропадағы демалыстан үйлеріне – Нью-Йоркқа қайтып бара жатқан беті екен. Екеуі де 19 ғасырдың 60-жылдарында Германиядан шамалас уақытта қоныс аударыпты. Бас қосқан сәттен бастап ғашық жұп отағасының іссапарлап кеткен кезінде ғана екіге бөлінеді екен. Бір аптаға қоштасқанның өзінде де бір-біріне хат жазып тұрған деседі. Олардың жеті баласы болыпты.
«Титаник» апатқа ұшыраған сәтте Ида өздерінің күтушісі Эллин Бердке қайықтағы орны мен елтірі пальтосын берген. Екеуі де күтушінің Солтүстік Атлантиканың сұп-суық сол түнінен аман шығуына көмектескен.
«Менің арғы атам (Исидора – авт.) жұбайы Иданың өмірін аман сақтау үшін онымен бірге қайыққа отыратын түр танытқан. Жұбайының қалып бара жатқанын түсінген Ида кемеге секіріп мініп, өз орнын күтушісіне берген», – деп еске алған екен марқұм ерлі-зайыптының шөбересі.
Фильмде олар кереуетте құшақтасып жатып суға батады. Ал өмірде Штраустар палубадағы креслода отырып, қайықтағыларға жайбарақат қол бұлғаған күйі ажал құшқан екен.
Аман қалуына алкоголь көмектескен
Аман қалған 704 адамның бірі Чарльз Джоуин «Титаниктің» аспазы болған. Ол жолаушыларды шлюптерге отырғызуға көмектескен соң каютасына барып, көл-көсір виски ішеді. Кеме батқанда, Чарльз су бетіне шығады. Кейін оны үш сағаттан соң құтқарушылар тапқан. Оның мұздай судан аман қалуына ағзасындағы алкоголь көмектескен.
Кеме апатынан аман қалғандардың енді бірі Дороти Гибсон бір айдан соң осы трагедия жайында фильм түсіреді, өзі де онда кейіпкерлердің бірін сомдайды. Фильм шынайы шығуы үшін апат кезінде үстінде болған көйлегін киген екен.
Лайнерде болған жалғыз жапон Масабуми Хосоно өзге ер адамдардың шлюптерге отырып жатқанын көріп, өзі де қайыққа ұмтылады. Кеменің өзге жолаушылары Арчибальд Грейси мен теңізші Эдвард Булли оны қайыққа жасырынып барып, тіпті, әйелдің киімінде отырды деп айыптаған. Хосоно мырза Жапонияға 1912 жылдың маусымында оралады. Отанындағылар оны нағыз самурай секілді өлімді қасқайып тұрып қарсы алмағаны үшін жазғырып, тіпті, жұмыстан да қуады. Біршама уақыт өткенде қайтадан қызметке қабылданғанымен, ол 1939 жылы 69 жасқа жетпестен өмірден озады.
«Титаниктегілердің»
соңғы асы
Су түбінде жатқан «Титаник» 73 жыл өткенде ғана табылады. 1985 жылы бір топ сүңгуір 4 000 метр тереңдікте шөккен кеменің үш бөлікке бөлінгенін анықтайды. Лайнердің бөлшектері 1,6 шақырым радиусқа шашылған екен. Олардың арасында мыстан жасалған қасық-шанышқылар, ашылмаған шарап бөтелкелері, кофеге арналған шыныаяқтар, есік тұтқалары, канделябрлар, керамика қуыршақтар да бар.
Кейінірек лайнердің бөліктеріне заңды құқығы бар RMS Titanic компаниясы бірнеше экспедиция жүргізіп, су түбінен 6 000-дай затты шығарады. Бұл дүниелердің кейбірі аукциондарда сатылса, енді бірі музейлерде қойылған.
Сондай артефактілердің бірін мен Солтүстік Ирландияның Белфаст қаласындағы (лайнер осы қалада жасалған) Titanic музейіне барғанда суретке түсіріп алған болатынмын. Қабырғадағы шыны қорапшаның ішінде «Титаникте» ұсынылған соңғы астың мәзірі ілулі тұр (суретте). Сол күні жолаушыларға камбала филесі, норвег анчоусы, қуырылған майшабақ, шұжық және ростбиф, ал тіскебасар тәтті ретінде алма безесін берген екен...
Трагедияны
қазақ газеті де жазған
Айтпақшы, Орал қаласынан шығып тұрған «Қазақстан» газетінің 1912 жылғы 24 сәуір күнгі №11 санында «Титаник» кемесінің апатқа ұшырағаны жөнінде заметка басылған екен. Төте жазумен берілген материалдың мәтіні мынадай:
Деңізде болған уақиға
Үлкен деңіздерде жер-жерден ағыб бөлек-бөлек мұз келіб жиналыб бұлт бен таласыб бір үлкен тау болыб тұрады. Оны «Мұз тауы» деб атайды. Егер сол мұз тауна деңіздегі параходлар соғылса, параходты екі айрыб су түбіне жібереді.
Осы сәуір басында Американың «Титаник» деген бір парахоты бір үлкен деңіздегі мұз тауына соғылыб, һәләк болды. Үстінде екі мыңнан артық кісі бар екен. Сонан тек сегіз жүзден аз ғана артығырақ кісі аман қалған. Басқасы су түбіне кеткен. Құтұлған кісілер кемедегі запас қайықға мініп құтұлған. Оған бәрі сыймайтын болғансын елу қатын балаларды мінгізген. Сонсын сыйғанша еркектер мінген. Бір-бір қатындар еріменен не болсам да бірге боламын деб қайықға мінбей суға батқан шамасы ері қайықға міналмайтын болған.
Жоғарыда баяндаған ерлі-зайыпты Ида мен Исидора Штраустардың хикаясы осылайша біздің баспасөзде де көрініс тауыпты.
Ботагөз МАРАТҚЫЗЫ