Жазушылар одағы құрылтайы өтетін күн де алыс емес. Әдетте одақтың құрылтайы бес жылда бір рет өтеді. Сол алқалы жиын қарсаңында тағы да пікірталас өршіп тұр. Ерінбегеннің бәрі «одақтың» ауласына «тас» лақтыруға тырысып жатыр. Тіпті, «Одақ керек пе, керек емес пе?» деген пікірлер де айтыла бастады. Мұндай сөздерді одаққа қатысы бар да, қатысы жоқтар да айтып жатыр. Жалпы, бұл пікір қайдан шықты? Осы уақытқа дейін одақ қандай жұмыстар атқарып келді? Нендей түйткілдер шешілмей қалды? Осыны бір тарқатып көрсек.
Жазушылар одағы керек
Алдымен «Жазушылар одағы керек пе?» деген сауалымызға аға буын қаламгердің көбі «керек» деп жауап қайтарары сөзсіз. Мемлекеттік сыйлықтың иегері Ақұштап Бақтыгереева: «Жазушылар одағы керек шығар. Бір-бірін таныстырып, бірін-бірі жоқтап, іздеп, оқып тұру үшін де. Әдебиетіміздің алыптары құрып берген, із қалдырған қасиетті шаңырақтың шайқалғанын өз басым қаламаймын. О бастан бірлікке жоқ ұлтпыз ғой. У-шу болып, жазушы жан-жаққа тарап кеткеннен не ұтар екен? Қалай сақтау жолы – қаламгерлерге үлкен сын дер едім», – дейді.
Әрине, қаламгерлердің басын қосатын мұндай ұйымның болғаны жақсы. Бұл ұйым елімізде ғана емес, өзге елдерде де бар. Жазушылар одағы төңірегінде дау-дамайдың көбеюі де осы құндылықтарды сақтап қалу деген принциптен туындайтын секілді. Рас, кезінде бұл ұйымды сталиндік жүйе ойлап тапты, оның себебі – жазушыларды мемлекеттің, биліктің уысынан шығармау үшін қажет болды деген пікірлер де айтылды. Мүмкін, цензура орнату үшін де қажет болған шығар. Алайда проза мен поэзия жазатын адамға жазуды ешқандай қоғамдық ұйым немесе кез келген адам төбесінен төніп тұрып, жаздырта алмайды. Ол да Алланың пәрменімен келетін дүние болса керек. Әрі талант деген құдірет бар. Таланты бар адамға ешкім аузына дайын сөз, шынайы әдеби мәтінді салып бермейді. Ал одақ сол шығармашылық адамының басын қосатын, іздейтін, бірін-бірі жоқтайтын ортасын қалыптастыратын ұйым болса керек. Әрине, біз де «киелі, қастерлі» деген сөзден аулақпыз. Жалпы, бұл ұйымның қажет екенін зиялы қауымның, әсіресе қолына қалам ұстаған қаламгердің барлығы дерлік мойындайды.
Мемлекеттік сыйлықтың иегері, ақын Серік Ақсұңқарұлы: «Жазушылар одағы керек. Өйткені жазушылардың мүддесін қорғайтын жалғыз қоғамдық ұйым бар. Ол – Жазушылар одағы. Бір кездері оның кеңсесінде М.Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ғ.Мұстафиндер жүрген. Классиктер шыққан мекен. Одан айырылып қалу деген сұмдық емес пе? Сондықтан бар ұйымды сақтау керек. Оны жаңа заманға, жаңа қоғамға бейімдеу қажет. Жазушыларға әлі күнге дейін қаламақы төленбейді. Қаламақы мәселесін шешкен жөн. 30 жыл болды, жазушылар қаламақы алмайды. Осы мәселені заңдастыру керек. Кеңес дәуірінде қаламгерлерге қаламақы өте жоғары төленетін. 30 жыл болды, бір тиын алмайтын болдық. Жазушылар табанақы, маңдай теріне ақы алмайды. Өркениетті қоғамда мұндай жоқ? Құрылтайда басшылық қайта сайланады. Сол кезде осы мәселені қолға алатын шығар деген үміттемін» дейді.
«Егер мен төраға болсам...»
Жас қаламгер Арман Әлменбет одаққа қатысты бірқатар түйкілді шешудің жолын ұсынған екен. Ол мұны өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында жариялады. «Егер мен Жазушылар одағы төрағасы болсам» деп бастаған жазбасында бірқатар маңызды ұсынысты айтып өтеді.
Мәселен, қаламгер өз жазбасында: Сонғы жылдары жастар өте көп қабылданды. Олардың көбі әдебиетке әуестеніп, кейін басқа салаға кетіп қалатын адамдар екені ескерілген жоқ. Әдебиеттегі орнын дәлелдеп үлгермесе де мүшелікті баяғыда алып алған үлкендер де жетерлік. Осындай көлденеңнен қосылып кеткен кісілерді де, жазуы қалыптасып қалған, бұрын мүше болып, енді құрметті мүше атағын ала алмай қалған ақын-жазушыны да, алдағы уақытта қолына қалам алатын жастарды да Жазушылар одағының тізіміне алар едім. Осы тізімдегі және құрметті мүшелікке ілінген кісілерді де әртүрлі жұмысқа тарту жағын қарастырар едім. Қазір істің басына шет тілдерін жақсы білетін, заманауи жаңалықтарды қадағалап отыратын сауатты жастар келді. Телеарнада, кинода, анимацияда, әлеуметтік желілердегі әртүрлі жобада солар жүр. Қазақ тілін терең білетін, шығармашылық қабілеті бар қаламгерлер, әсіресе қырықтан асқан буын осы қайнаған тіршілікке араласа алмай қалғаны байқалады. Халыққа ұсынылатын өнімдерді (кітап, комикс, кино, мултьфильм, видео, ән) жазушылар қарап, олардың тілі мен ұлттық мазмұнын байыта алар еді. Ол үшін Жазушылар одағының сапа белгісі жасалып, сол белгіні алу үшін студиялар, баспалар кезекке тұратын күнге жетсе, қаламгерлерге әжептәуір жұмыс болар еді және де халыққа да сапалы дүниелер ұсынылар еді. Сондай-ақ авторлық құқық мәселесін де жолға қойып, қаламгерлерге табыс әкелу жолын қарастыру қажет. Бұның бәрі, әрине көп қажыр-қайрат пен уақытты қажет ететін жұмыстар», – дейді.
Арманның пікірімен келісуге де болады. Өйткені қазір қоғам өзгерген. «Киелі одақ» деп қастерлеп отыра беруге тағы болмайды. Мұндай жалған пафостан арылатын кез жеткен сияқты. Ұйымның атқаратын нақты функцияларын шешіп алу қажет секілді. Ең алдымен «қаламақы мәселесі шешілсе» деген пікір айтады көпшілік.
Жас жазушы Есбол Нұрахмет: «Керек емес деген қате пікір. Одаққа өзгеріс керек. жазушылардың құқын қорғау, қаламақы мәселелерін шешу секілді жұмыстармен көбірек айналысса деп ойлаймын. Өзім үшін бұл керек ұйым» деп санайды.
Қаламгер де тауар өндіруші тұлға
Ал одаққа өзгеріс керек пе? Әрине, керек. Өйткені қоғам бір орнында тұрмайды. Кез келген ұйым да даму тенденциясына ілесуі қажет. Ол қоғамдық ұйым ба, мемлекеттік мекеме ме, мәселе онда емес.
Жазушы Есболат Айдабосынның айтуынша, экономика нарығында тауар өндіруші, тұтынушы, инвестор, менеджер деген ұғымдар бар. Біреу тауар өндіреді, біреуі оның тауар өндіруіне ақша салады, келесі біреуі сатады, енді бірі сол тауарды пайдаланады. Егер осы тетіктердің бірі дұрыс жұмыс істемесе, экономикада дағдарыс болады. Ол айқын нәрсе.
«Әдебиетке келейік, әдебиет дегеніміз де сол – руханияттың бір нарығы. Қаламгер – сол нарыққа тауар өндіруші тұлға. Қалың оқырман тұтынушы болғанда әдебиетке ақша салып, қолдаған, кітаптардың жарыққа шығуына кеткен шығынды көтерген жекелеген азаматтар мен мемлекеттік органдар инвестор. Үшеуін айттық, енді біреуі қалды ма, ол – менеджерлік қызмет. Мұнда менеджерлікті ЖО, ПЕН клуб, баспалар, кітап дүкені, кітапхана секілді мекемелер атқарады. Бізде бүгінде аталған төрт тетік жаманды-жақсылы жұмыс істеп тұр. Жоқ деп айтуға аузым бармайды. Бәлкім, кемшіліктер, мәселелері бар шығар, бірақ қал-қадірінше жұмыс істеп тұр. Сондықтан қазақ әдебиетіндегі басты менеджердің бірі – «ЖО жауып тастайық» дегендердің логикасын түсінбеймін. «Жұмысын жетілдірейік» деп ұран тастаса бір жөн, дайын тұрған дүниені құртқаннан не ұтамыз? Сондықтан ол бос сөз, бас сөзге уақыт шығындамай, одақ жұмысын қалай жетілдіреміз дегенге менің екі ұсынысым бар, соны ғана айтайын.
Бірінші, одақтың басқару жүйесіне өзгеріс керек. Мысалы, одақ төрағасының төрт орынбасары бар, бәрі ақын немесе жазушы. Бірін-бірі қайталайтын қызметкерлер, анығын айтқанда. Осы төртеудің кемінде біреуін басқа саланың адамына беру керек. Екеу болса, тіпті жақсы. Экономист, не маркетолог, ІТ саласының маманы ма екен, әйтеуір мекеменің жұмысын жетілдіретін, басқаша ойлайтын адам болуы керек. Оған шетелмен байланыс, инвестор тарту, кітаптардың сатылымын арттыру, аудиокітап, әдеби шығармалар негізінде кино түсіруге ықпал ету секілді ақын-жазушылардың тісі батпайтын міндеттер жүктелсе деймін.
Екіншіден, аймақтық филиалдарды күшейткен ләзім. «Филиал» дейді, қарасаң, ол филиалда директордан басқа ешкім жоқ. Кімге директор болып отырғаны белгісіз. Оның өзі директор деген аты болмаса, жалақы алмайды. Филиал болған соң кемі 2-3 адам жұмыс істеу керек шығар, олар жұмыс істегені үшін жалақы алуы керек шығар. Сондықтан филиалдарды жеке-дара қоғамдық ұйым ретінде тіркеп, өздері түрлі грант ала алатындай, жергілікті әкімшіліктен мемлекеттік тапсырыс алып, әдеби жобалар жасайтындай жағдай жасамаса, сең қозғалмайды. Сонда филиал директоры аймақта бір жұмыстар істейтін еді, істеген жұмысына қарай табыс табар еді, ол табысының белгілі бір пайызын орталық басқармаға берер еді. Ең бастысы, аймақ-аймақта түрлі әдеби жоба көбейер еді, жұмыс қызар еді. Қазір аймақтық филиалдарының көбі ұйқыда жатыр шыны керек. Кейбірінің ғана жұмысын ара-тұра көріп қаламыз. Қалғанының бар-жоғы белгісіз», – дейді жазушы.
Қазақ жазушылары да қоғамның бір бөлігі. Оны заманынан, қоғамынан бөліп қарастыра алмаймыз. Қоғамның айнасы да бұл адамдар. «Кеңес заманында» деп армандаудың қажеті жоқ. Ол заман келмеске кетті. Әлі күнге «кеңес заманында сондай еді, мұндай еді» деп армандап отыратындар жетерлік. Бірақ солай армандап жүргенде 30 жыл өтті. Жазушылар өзгеруі үшін тағы 30 жыл күтпейтіні анық. Сондықтан олар ұлттың үні болғысы келсе, сол ұлттың сөзін сөйлеуге тиіс. Ол «айғайлау» емес, үні болу деген сөз – көркем шығармасымен, құнды дүниесімен көрсету. Қоғамды алаңдатқан аса күрделі үдерістерді шығарманың тіліне айналдырып, суреттеу. Сонда ғана ұтары анық.
Жазушылар одағы басшылары «Қазақстан Жазушылар одағы тарихы жөнінен де, маңызы жөнінде әдебиеттің басты ұйымы болып келеді және солай бола беретіні анық. Сондықтан қазақ әдебиетінің, қазақ қаламгерлерінің басты қамқоры – осы ұйым. Ана бір өтпелі кезең еліміздің әдебиетіне, қаламгерлеріне қиын тигені белгілі. Сонда да ұйым сақталды», – дейді.
P.S.
Осыдан бес жыл бұрын «Алдағы құрылтайда не айтамыз, қандай проблеманы сөз етеміз, қазақ әдебиетін биікке көтерудің амалдары қандай деген тұрғыда ой өрбімеді. Осыған қарап-ақ жазушылардың уақыттан қалыс қалғанын аңғаруға болғандай... Ал мәртебелі уақыт «қазақ жазушылары қашан керісіп болады» деп қарап тұрмайды» деген едік. Осы құрылтайда да өкпе, реніш, жеке бастың жағдайы айтылмай, әдебиетті дамытудың өзекті мәселелері сөз болады деп күтеміз.
Айна ХАСАН