«Қазақстан жасанды интеллект академиясы» қоғамдық бірлестігінің президенті, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің жасанды интеллект кафедрасының профессоры, техника ғылымдарының докторы Алтынбек Шәріпбаймен жасанды интеллект, ақпараттық технологияға қатысты қазіргі өзекті мәселелер және осы саладағы отандық өнімдер жөнінде пікір алмастық. Алтынбек Әмірұлы жасанды интеллект саласында интеллектуалды жүйелер және компьютерлік лингвистика проблемаларымен 30 жылдан астам айналысып келеді. Осы бағытта 5 ғылым докторы, 8 ғылым кандидаты мен 10 phd докторын даярлап, ақпараттық технология мен ақпараттық қауіпсіздік саласында көптеген шәкірт тәрбиелеп шықты.
– Алтынбек Әмірұлы, он шақты жыл бұрын қиял жемісі ғана саналатын жасанды интеллект қазір біртіндеп тұрмысымызға еніп келеді. Алайда соңғы кезде осы даму үдерісінің жемісін көріп отырғанымызбен, оның беталысына қауіптене қарайтынымыз жасырын емес. Ғалым ретінде осы мәселені қалай көресіз?
– Жасанды интеллект қазір адамның интеллектуалды тіршілігінің барлық саласында қолдануға болатыны анық. Оның алдағы уақытта қолданылатын саласы тек көбейе береді. Қазір жалпы адамзат алдында «жасанды интеллектті біз жүгендеп, жұмсай аламыз ба, әлде ол бізді билеп кете ме?» деген сұрақ тұр. Біз оны тізгіндей алмасақ, жойылып кетуіміз әбден мүмкін. Ғалым ретінде ондай қауіптің бар екенін жоққа шығармаймын. Ғылыми тұрғыдан «интеллект» деген субъектінің қоршаған ортадан білімді қабылдау, түсіну, өңдеу, өзін-өзі оқыту, ережелер шығару және басқару қабілетін айтады. Егер субъект адам болса, онда табиғи интеллект, ал егер ол техникалық құрылғы болса, онда жасанды интеллект болады. Жалпы, білім деп белгілі бір пәндік аймақтағы (мысалы, бастауыш, орта және жоғарғы білім пәндеріндегі) немесе қоғамның кез келген тіршілігіндегі немесе қоршаған ортадағы нысандар, үдерістер мен құбылыстардың қасиеттері мен өзара қатынастарының құрылымдық және мағыналық сипаты. Сипаттау үшін синтаксистік және семантикалық (мағыналық) ережелері анықталған жасанды немесе табиғи (ағылшын, қазақ және басқа) тіл қолданылады. Қазір белгілі бір пәндік салада (мысалы, білім беру, денсаулық, салық, қаржылық нарық және басқа) жасанды интеллектті даярлау үшін білімдерді бейнелеудің формалды моделдері мен тілдері қолданылып, білімдер базасы құрылады. Ол үшін таңдалған саладағы білікті мамандардың білімдерінен жасанды интеллект даярлайтын білім инженері жинап, білімдер базасымен қатар шығарым ережелерін құрады. Бұл бір уақытта аяқталатын жұмыс емес, ол тұрақты (не кеміп, не өсіп) өзгеріп отырады, себебі деректер статистикалық (өзгермейтін) нысан, ал білім динамикалық (өзгермелі) нысан.
Жасанды интеллект дегеніміз – ақпараттық жүйе, алайда білімді қорыта отырып жұмыс істейді. Ол кез келген адамның зерделі қызметін ауыстыруға қабілетті. Сонымен қатар қазір адамның қолымен жасалатын интернет заттар – чиптер, сенсорлар бар. Олар кез келген қондырғы мен құрылғыда орнатылып, интернет арқылы бір-бірімен байланыса алады. Егер жасанды интеллект осылардың басын қоса алса, онда олар ақпарат алмаса отырып өзара қоғамды құрады. Бұл деңгейге жеткенде жасанды интеллект бізге қауіп төндіруі мүмкін. Біздің қолданыстағы қазіргі қару жасанды интеллектінің жемісіне айналатын қарумен бәсекелесе алмайды. Қауіп күтетін нәрселер өте көп. Өйткені мен осы бағыттағы ғылыми мақалаларды көп оқимын. Соларды бағамдап отырсаң, олар айналысқа түсіп, қолданыла бастаған кезінде қандай дүниелер пайда болатынын ойлаудың өзі қиын.
Айта кетсек, жасанды интеллект модельдері мен әдістері арқылы даярланған кез кезген интеллектуалды жүйемен табиғи тілде диалог жасап қатынасуға болады. Біздің елде мұндай тіл қазақ тілі. Мен өзімнің шәкірттеріммен бірігіп жасанды интеллект және компьютерлік лингвистика саласында қазақ тілінің математикалық теориясын жасадым. Бұл салада менің білімім де, тәжірибем де жеткілікті. Сондықтан жасанды интеллект саласында болжам және мәселенің шешімі жөнінде пікір айта аламын. Қазіргі жағдайдағы бір қауіпке келсек, ол жасанды интеллектінің салдарынан көп елдің тілдері жойылып кетуі мүмкіндігі бар. Жасанды интеллектіні кім алдымен жасады, кім өз тілін оған енгізді, тек сол тілдер сақталып қалады. Сондықтан егер қазақ тілі осы жүйеге іліксе және сондағы диалогтің бір құралы болса, онда ол мәңгілік жойылмайды. Бұл бағыттағы атқарылар жұмыс мемлекеттің жаһандық, стратегиялық проблемасына айналды деп түсінемін. Сол үшін еңбек етіп, бар күш-жігерімді жұмсап жатырмын. Менің соңғы жазған оқулығым және басқа да IT шешімдерім жасанды интеллекті бағытында болып отыр.
– Бұған дейін ақпараттық технологиялар саласында көптеген автоматтандырылған жүйе жасағаныңызды білеміз. Ал білім және ғылым саласында электронды оқулықтар, қашықтан оқыту жөнінде жобаларды әзірледіңіз. Алайда қазір ақылды оқулықтарды жасаудың технологиясы туралы өзекті мәселе көтеріп жүрсіз? Осы оқулық та жасанды интеллекті технологиясымен әзірленуі тиіс екен. Осы жобаға кеңірек тоқтала кетсеңіз?
– Бұрын нейрондық желі қолданылмай тұрған кезде бүкіл ақпараттық технология математиканың динамикалық программалау моделдері мен әдістері арқылы жасалып келді. Алайда жасанды интеллект шыққан соң ол толығымен өзгеріп кетті. «Білім беру мен білімді бағалаудың интеллектуалдық технологиясы» атты қазақ тілін түсінетін жасанды интеллекті бар көпфункционалды технологияны әзірледім. Осы бойынша зерттеу жүргізіп, бірқатар ақылды білім беру жүйелерін әзірлеуге болады. Олар қазақша көпдеңгейлі интеллектуалды оқулық, ауызша және жазбаша қарым-қатынас функциясы бар терминологиялық сөздік, өзі үйрете алатын интеллектуалды цифрлық білім ресурсы, смарт аудио және мәтіндік конвертор жүйесі.
Жасанды интеллектті игеру үшін біз алдымен осындай ақылды оқулық әзірлеуді қолға алдық. Кез келген пәннің онтологиялық (құрылымдық және мағыналық) моделі мен тезаурасы бойынша смарт оқулықты автоматты тудыратын технология даярланады. Дайын ақылды оқулық онлайн режимде оқушыға жеке оқыту траекториясын анықтап, мәтіндік, аудио және видео оқу материалдарын ұсынып, сұрақ қойып, оның жауабын пайыздық деңгеймен бағалай алады. Ақылды оқулық сұраққа берілген жауапты қабылдап, жауаптың мағынасын түсінеді, берілген жауап бойынша білім деңгейін бірден бағалайды. Егер ауызша жауап берілсе, дауысты танып, оны түсіне алады. Жазбаша жауап берілсе, оны дұрыс жауаппен салыстырып шығады. Яғни, тестке ұқсамайды. Білім бағалаудың бұл түрінде классикалық логика қолданылып, ол жалған не ақиқат деп екі ғана жауап таңдайды. Ал ақылды оқулықта бұлдыр логика қолданылады. Ол 0-ден 100 пайызға дейінгі аралықта біліміңді бағалайды. Берілген жауаптың дұрыс жауапқа қаншалықты семантикалық жуықтығын есептеп береді.
Осы технология тестілеу жүйесін алмастырып, білім саласына пайдалы өзгеріс әкеледі деп үміттеніп отырмын. Бұл технология қазақ тілінің басқа тілдерге қарағанда математикалық сипаттауға, формалдауға, модельдеуге оңай келетінін дәлелдеді, яғни болашақта қазақ тілін халықаралық тілдермен бір қатарға шығарады.
Айта кетсек, қазір ауылдар азайды, ондағы мектептер оқушы саны жетпегендіктен жабылды. Мектебі жоқ ауылда өскен балалар интернатта жатып оқиды, білім сапасы төмендеп кетті. Өзінің атын жаза алмайтын балалар бар. Соларды оқытуды, білімін жақсартуды ақылды оқулық шеше алады. Ол интернет қолжетімді жердің бәрінде қолдануға ыңғайлы. Смарт оқулықтың үйрететін немесе сұрайтын тақырыбын қатардағы мұғалімнен өте жақсы біледі. Өйткені оны әзірлеуде саланың үздік ғалымдары мен мұғалімдерінің білімдері жинақталады және тәжірибелері басшылыққа алынады. Қазір «кейбір мектептердің білімі жақсы» деп жатады, бұл жеке мұғалімнің еңбегі, жетістігі. Сондай мамандардың ең мықтыларының білімдері мен тәжірибелері мен ұсынған жобада ескеріледі.
Интернет арқылы кез келген жерде, кез келген уақытта оқытуға мүмкіндік береді. Электронды оқулықтан айырмашылығы бар. Онда статистикалық мәлімет беріледі. Ақылды оқулық жасанды интеллекттің технологиясымен жасалады, онда бәрі динамикаға негізделеді. Бір шәкіртім осы тақырыптан диссертация жазды. Тағы біреуі диссертация қорғауға әзірленіп жатыр.
Осы ұсынысымды Түркі кеңесі аясында Ташкентте, Бішкекте, Ыстанбұлда жарияладым. Ақылды оқулықты осы түркітілдес төрт елде қолданысқа енгізу жайын көтердім. Бұл – өте ауқымды жұмыс, сондықтан мемлекет қаржыландыруымен ғана ілгерілетуге болар еді. Ақылды оқулықты енгізу – білім беру саласындағы жемқорлыққа жол беретін тұстарды жояды. Өйткені біліміңді тексергенде, биометрикалық мәліметтермен саусағыңның таңбасы, көзіңнің қарашығы арқылы оқушыны тани алады.
Мұны бастапқыда қазақ тілінде жасауды ойластырып жатырмыз. Сонымен бірге бұған дейінгі түркі тілдері бойынша жасаған жобалар мен еңбектеріміздегі білімді пайдаланып, түркітілдес елдерге де осыны жасап беру қиын емес. Тек білім дерекқоры болса жеткілікті. Ғалымдар біздің ұсынысты қолдап отыр.
– Мұндай оқулықтар басқа елдерде бар ма?
– Басқа елдерде осындай жобалар жасалып жатыр. Бірақ дайын күйінде айналымға енгізілген нұсқа жоқ. Атышулы ChatGPT те осының бір түрі. Онда сұраққа ғана жауап береді. Мектептің оқулықтарын осындай смарт жүйемен әзірлеп шығуды 4-5 жылдан бері ұсынып келемін. Өйткені жасанды интеллект жобаларын қазақ тілінде жасамасақ, артта қалып қоямыз. Сосын осы бағыттағы технология көп болғандықтан, бәрінің соңынан жүгіре бермеу керек. Оның бәрін бір жолда дамыта алмаймыз. Тағы бір айта кетер жайт, сурет тану жүйесі басқа елде шығып қойған. Оған нейрожелі қолданылады. Саусақ таңбасын тану да толық зерттеліп бітті, жетік жоба да көп...
– Сіз 1976-1991 жылдары КСРО-ның стратегиялық ғылыми орталықтарында жұмыс істедіңіз. Сол кездегі ақпараттық технология саласының қазір қолдануға ыңғайлы ұтымды тұстары, жақсы тәжірибелері көп пе?
– ҚазҰУ-ды бітірген соң 1975 жылы Мәскеудегі Мәскеу мемлекеттік университетіне қолданбалы математиканы оқу үшін бардым. Онда Электронды есептеу машинасын математикалық жабдықтау деген кафедра ашылды, соның алғашқы түлегі біз едік. Бастапқыда мені «Ықтималдық теориясы» бойынша тағылымдаманы өтуге жіберді. Алайда басқа тақырыптағы семинарларды тыңдап, жүйелі бағдарламалауға қызығып, екінші жылы министрліктен сұранып жүріп сонда ауыстым.
«Ғарыштық жүйелерді имитациялау тілінің трансляторы» атты ғылыми жобаға қатыстым. Жуков қаласындағы Ұшу-сынау институтында ғарышкерлер тексерілетін. Оларды сынау үшін айналатын кунсткамераға отырғызады, денесіне түрлі сенсор орнатып қояды. Ғимараттағы үлкен залда кемінде 256 адам отырады. Өйткені қабырғадағы үлкен экранда орнатылған 256 ұяшықта шамдар жанып-сөніп тұрады. Әр адам өзіне бекітілген шамның жанып-өшкенін бақылайды. Содан сигналдар құрып, ғарышкердің қысымы, жүрек соғысы т.б. анықтайды. Соны автоматтандыру керек болды. Олар аппараттық тіл жасап шықты. Соны машина түсінетін, машинадан аударатын транслятор жасау керек болды. Осы жобаға үшінші адам болып қатыстым. Сонда күндіз-түні жүріп өндіріске қолданатын бағдарламаны жасауды үйрендім.
Кейін сонда жүріп ғарыштың екінші тақырыбы бойынша жоба жасадым. Жоғарыда айтылған трансляторды Refal деген тілмен жаздық. Ол КСРО-да жасалған. Жапондар сол кезде Prolog деген тілді аппаратты түрде жүзеге асырды. Ал АҚШ Lisp деген тілді әзірледі, ал Кеңес Одағында осындай тіл ретінде Refal тілі қабылданып, оның аппаратты жүзеге асыруы басталды. Мен ол кезде Refal тілінде жазылған бағдарламаның дұрыстығын тексеру бағытында кандидаттық диссертация қорғаған болатынмын. Сол жылдары «Буран» ғарыш аппаратын ұшыруды басқару үшін қажетті аппараттық бағдарламаны Ғарышты зерттеу институты мен М.Келдыш атындағы Қолданбалы математика институтының мамандары даярлады, ал оның кейбір бөліктері Refal тілінде жазылды. Алайда бұл бағдарламаның дұрыс-бұрыстығын анықтайтын тест әлі шықпаған еді. Мен бес маманның бірі болып осы бағдарламаның дұрыстығын теорема бойынша тексеретін жабық жобаға кірдім. Кейін осы және тағы басқа мәселе бойынша докторлық диссертация қорғадым. Диссертациямның жетекші ұйымы М.Келдыш атындағы Қолданбалы математика институты болды.
Жалпы, осы тұста айта кетер жайт, ондағы жұмыстың жүйелі ұйымдастырылуына қатты қызығамын. Мысалы М.Ломоносов атындағы ММУ-да кибернетика және есептеу математикасы факультетін алсақ. Факультет деканы мен кафедра меңгерушілері түске дейін университетте, түстен кейін ғылыми-зерттеу институттарында жұмыс істейді. Өздері зерттеу институттарында істеген соң шәкірттерінің диплом жұмысы, диссертацияларын өздерінің саласына қатысты етіп береді. Оның ішінде ғарышқа, қорғаныс өнеркәсібіне қатысты жабық тақырыптар да бар. Қазір бізде де осындай жүйені қалыптастырып, өндіріс, білім беру, ғылымды бірлесіп жүргізуді орнықтыру қажет. Ашықтық, ғылымды объективті бағалау арқылы жемқорлыққа жол беретін элементтерді алып тастау керек.
М.Ломоносов атындағы ММУ-де біздің тақырып бойынша семинарлар жиі өткізілетін. Ғылыми еңбектерді оқығаннан анау дәрістерді тыңдау біршама оңтайлы болатын. Тыңдап отырып лектордан керек тұсын анықтап сұрап аласың. Осындай семинарлар ұйымдастыру қолға алынса деген ойым бар. Оны тұрақты жүргізу үшін қаржы керек. Өйткені дәріс оқитын ғалымға ақы төлеу қажет. Оны ұйымдастырушы тағы бар, талқылайтын тақырып бекіту керек, оған қатысатын адамдарды шақыру дегендей тұстары бар. Ұйымдастырушы жұмсалған қаржының есебін тапсырады. Бізде осындай есеп алу біршама қиындатылған. Жалпы, адамға сену керек. Ғалымдарға сену керек, сонда ғана жетістікті ғылым пайда болады. Ғалым бүгін күнкөріс үшін мына жобада, келесі жылы тағы бір жобада жүрсе, онда нәтижелі зерттеу шықпайды. Ғылымды жас бала секілді бар жағдайын жасап, баптап қойсаң ғана нәтиже күтуге болады. Қазір елімізде ғалымдардың жағдайы керемет деп айта алмаймын. Барлығы грант қаржысын алып, ақшасы төленетін жобалардың қатарында емес. Сондықтан күнкөріс қамы үшін бірнеше оқу орнында жұмыс істеп жүр. 10-15 жыл бұрын бірнеше рет Қытайға барып дәріс оқыдым. Олар біздің баяндамамызды мұқият тыңдап, керек тұстарын түртіп алып отыратын. Солар қазір бізден асып кетті. Өйткені онда бүкіл жүйе дұрыс жолға қойылды.
Сосын ғылыми жобаларды қаржыландыру тұрақты болуға тиіс. Қазіргі гранттық қолдау осы жүйелілікті бере алмайды. Ғалымдар бір-екі жыл бір жобада істейді, сосын келесі жылдары басқа жобаны зерттейтін команда құрамында жүреді.
ММ ережелерінің математикалық моделдері жасалды. Қазақша жазылғанды сөйлету және қазақша сөйлегенді жазу технологиялары дүниеге келді. Қазақ тіліндегі мәтінді морфологиялық, синтаксистік және семантикалық талдау технологиялары, қазақ тіліндегі білімдерді бейнелеу мен өңдеу және қазақ тілінің жазылған әр- түрлі заңдарына қайшы келетін мазмұндары бар мәтіндерді реңдік (эмоциялық) талдау технологияларын жасадық. Осы технологияларды кейін қазақ тілінде әртүрлі интеллектуалдық сұрақ-жауап жүйелерін, мәтіндерді сентименттік талдау мен автоматты рефераттау жүйелерін және кез келген пән бойынша электронды оқыту мен білімді бағалау жүйелерін және ақпаратты қорғауды жүзеге асыру мен ақпараттық қауіпсіздіктің тәуекелдерін бағалауда қолданып келеміз.
– Сіздің жетекшілігіңізбен түркі тілдеріне арналған ортақ тезаурусты әзірлеу жобасы жүзеге асырылды. Түркі тілдерін компьютерлік өңдеу жөнінде TurkLang жобасының құрамында жүрсіз. Түркі тілдерінің ақпараттық технологиясын бірлесе отырып дамытудың ұтымды тұстары жөнінде айта кетсеңіз.
– Біздің елімізде әлемге танылған алпауыт кәсіпорын да, заманауи робот жүйесін жасайтын өндіріс те жоқ. Өзіміз жасап шыққан автоматтандырылған кәсіпорындар да жоқ. Сондықтан бізге қолжетімді экспорттайтын сала – ол білім беру саласы. Біз айтқан және соған келетін озық бастамаларды дайын жобаға айналдырсақ, суырылып алға шығамыз. Он шақты басты түркі тілі бар. Алдымен жобаны қазақ тілінде жасасақ, сосын түркі тілдерінің кез келгенінен ауыстыра салу қиын емес. Өйткені технологиялық моделі бір, сөйлем жасау, сөздің орналасуында айтарлықтай өзгешелік жоқ. Тек сөздерін ауыстыра саласың. Осы әдіспен кез келген моделді істетуге болады.
Сонымен қатар түркі тілді ұлттардың осы бағыттағы нәтижелі жақсы жобалары баршылық. Солардың тәжірибесін де ортақ іске пайдалануға болады.
– Әңгімеңізге рақмет! Ісіңіз ілгері бассын!
Сұхбаттасқан
Жәнібек Амангелді