Балаң үйде, қылығы түзде ме?

Әжетханадағы әлімжеттік

Жетісу облысының орталығы Талдықорған қаласындағы білім орындарының бірінде болған қыз­дар арасындағы төбелестің видеосы тараған еді. Онда үш қыз бір қызды жабылып, аяусыз сабап жатқаны анық көрінеді. Кейін сол оқиғаға қатысушы қыз ба­лалардың желідегі парақшала­ры­нан олардың алкогольдік ішімдік ішіп, былапыт сөздер айтқан сәттері де санаулы секундтың ішінде таралып үлгерді. Артынша Өскемендегі сауда орталық­та­рының бірінде екі-үш қыздың қа­тар­ласына әлімжеттік жасап жатқаны байқалатын бейне­жаз­­ба шықты. Бұл бейнежазбадағы сұмдықты жүрегі әлсіз адамдар көруге әсте болмайды. Өйткені ондағы қыз балалардың әрекеті кәнігі қылмыскерлерден кем емес. Әжетханадағы әлімжеттік көрсетілген видеода жасөспірім қыздардың былапыт сөйлеп, жұдырықты аямай сілтегені бы­лай тұрсын, жәбірленушіні тыр жалаңаш шешіндіріп, істеген ісінен ләззат алып жатқаны кө­рініп тұр. Айтқандай, әлімжеттік көрсеткен әлгі қыздар абыройлы отбасыдан шыққан. 

Осы оқиғаның ыстығы басыл­май жатып желіден Павлодардағы Песчан балалар үйінің тәрбиеле­нушілері арасындағы зорлық-зомбылықты көз көріп, құлақ естіді. Облыстық Білім басқарма­сының мәліметінше, расында да №2 арнайы мектеп-интернаты­ның тәрбиеленушілері арасында ауызша кикілжің болып, арты төбелеске ұласқан. Оның артын ала бере Қызылорда облысы Қа­залы ауданында баланы аяусыз тепкілеп жатқан жеткіншектердің әрекеті жұртты шошытты. Мұнда да күдікті жас­өс­пірімдердің бірі бұрынғы по­лиция қызметкерінің ұлы екені айтылды. «Ахуал жіті назары­мыз­да тұр» деп жергілікті атқарушы биліктің айтқаны сол екен, күні кеше дәл осы облыста тағы бір жасөспірім төбелесте алған жа­рақатымен ауруханаға жеткізілді. 

Кәмелет жасқа толмағандар арасындағы төбелестің соңы Ал­маты облысында бір емес, екі ба­ланың өлімімен аяқталды. Бел­гілі болғандай, Кеген аудандық полиция бөлімшесіне 2006 жылғы кәмелетке толмаған баланың мә­йіті өзен бойынан табылғаны туралы хабарлама 11 сәуір күні түскен. «Қатарласын өлтірді» деп күдікке ілінген бала да мектеп оқушысы. Досына жасалған әлім­жеттікті көтере алмады ма, мар­құмның досы да артынша өз-өзіне қол салып қайтыс болғаны туралы ақпарат та шықты. 

Мұндай сорақылықтарды жіпке тізе берсеңіз, бүгін бітпейді. Өкініштісі, үлкен жолға жолдама алмай жатып жауыздықты бо­йы­на сіңіріп, қолын қанға малып жатқан жасөспірімдерді жөнге салу күн сайын қиындап ба­рады. Бала дейміз ғой, баяғы. Бірақ бәленің барлығы осы «ба­ла ғой» деп бастан сипап, кеші­рім жасаудан да болып жатқан жоқ па екен деген ойға қалаты­нымыз да жасырын емес. Ендеше кәме­летке толмаған балалардың бо­йындағы кекшілдік пен қаты­гездік қайдан келді? 

Жүрек тыныштығы – тәрбиенің басы

Буллингтің түрі көп бүгінде. Психолог Айгүл Рақымжанқызы осылай дейді. Ал оның негізгі себебіне қызығушылық пен қыз­ғаныш кіреді. «Біріншісі – бі­реудің мүмкіндігін, интелек­туал­дық, шығармашылық, спорт­тық жетістіктерін қызғану арқылы буллингке ұшырату. Екіншісі – кек алу. Яғни, өзі де кезінде мықтылардан буллинг көрген ол да өзінен әлсіздерге соны көр­сетеді. Үшіншісі – үлкен ұжымда өзін көрсету. Мықты екенін се­зіндіру, өзіне көңіл аударту», – дейді маман. Оның айтуынша, кез келген буллингте әлімжеттік жасаушы, құрбан және бақы­лау­шы болады. Агрессор көбіне өзі­нен әлсіздерге әлімжеттік көр­се­туге ұмтылса, ата-анасынан әлім­жеттік көріп отырған бала мек­теп­те өзінен кейінгі әлсіздерге қа­тыгездік көрсету арқылы өзін­дік ішкі уәжін қанағаттандыру­ға талпынады. Мұндай қатыгез­дік­ті материалдық жағдайы жақ­сы балалар да көрсетеді. Физио­ло­гиялық кемістігі, интеллек­туал­­ды дамуында қиындығы бар, тұйық, мазасыз, бі­реудің айтқа­нына көнгіш, өзіндік бағасы тө­мен, сыртқы бейнесіне көңіліне толмайтын балалар құр­бан болуға бейім. Кейде мұғалім­дердің өте қатты жақсы көретін балаларын немесе жаңадан кел­гендерді орта қабылдамаса да буллинг пайда болады. Бақылау­шылардың көбі әділетсіздікке қарсы тұратын жағдайда да әлім­жеттік құрба­нына айналуы мүм­кін. Мұндай балаларды тану қиын емес. Мінезі тұйықталып, тәбеті мен ұйқысы бұзылса, кейде ашу­шаң болып кетсе, бұл буллинг құрбанына тән мінез-құлыққа жатады.

Психолог-сарапшы Алтын­шаш Матаева «Баланың жауап­кершілігінен бұрын қоғамның жауапкершілігін арттыру маңыз­ды» дегенді айтады. «Баланың алғашқы қоғамы – отбасы. Үйін­де ұрыс-керіс, күнде кикілжің от­басында өмір сүрген бала өз ор­тасының ерекшеліктерін бо­йына сіңіреді. Ұясында көр­генді ол сыртта көрсетеді. Бұл мі­нез ба­ра-бара екі кейіпкерге ай­на­ла­ды. Бірі – агрессор, екін­шісі – жәбірленуші. Қазір «гипер­активті бала» ұғымы деген пайда болды. Бұл отбасындағы тыныш­тықтың жоғынан. Осындай бала­ларды сүйрелеп, емдетудің жолын іздеп жүрген ата-аналар бар. Меніңше, баладан бұрын ата-ананың өзі емделуі керек. Үлкен­дердің өзін өзгерт­пей, баланың мінезін өз­герте алмайсыз. Сонымен қатар қазір мұ­ға­лімдер «біз баланың тәрбиесіне жауап бермейміз» дейді. Бұл да дұрыс емес. «Қыз үйде, қылығы түз­де» дегендей, кейбір балалар­дың мінезі сыртта білінеді. Олар­дың үйден тыс қоғамға әлеумет­тену процесіне мән берілуі керек. Балаға бағыт-бағдар беру кемшін. Өкінішке қарай, көз алдындағы балалар бір-бірін ұрып-соғып жатса да ұстаздар «соқыр мылқау танымас тірі жанның» кейпіне кіріп жа­тыр. Кейде мұғалімнің өзі де буллингке себепкер болады. Ба­лаларды менсінбеу, алалау, кем­­сіту де олардың арасындағы бул­лингті өршітіп отыр. Неге? Себе­бі ұстаздың осы әрекетінен «үлгі» алатындар, әлімжеттік жасау үшін жәбірленушіні оңай тауып алады. Сондық­тан балалардың жауапкер­ші­лігінен бұрын үл­кендердің өзін жауап­кершілікке тартқызу әл­деқайда дұрыс», – дейді Алтын­шаш Матаева. 

Қателікке көз жұму қылмысқа жол ашады

Талай жылын бала тәрбиесіне арнаған Білім беру ісінің құрметті қызметкері, педагог Роза Есен­баева психологтердің айтқанымен толық келіседі. «Балалар арасын­дағы буллинг – бүгінгі қоғамның дерті» деп санайтын ол кішкентай қателіктерге көз жұма қарау үлкен қылмыстарға жол ашатынын айтады. Сол үшін мектеп мұға­лімдері мен ата-ана оқушылар арасындағы қатыгездікті жоюды дер кезінде анықтап, тәрбиелік іс-шаралар мен түсіндіру жұмыс­тарын үнемі жүргізіп отыру қажет. Оның айтуынша, мектеп қабыр­ғасында балаға тәрбие мен білім қатар берілуі тиіс. Дегенмен тәр­биенің түп қазығы отбасында қа­ланып, жақсы мінез ата-ана­сы­нан дарып, өмірге деген көзқа­расы қалыптасатынын да естен шығармау керек.

«42 жыл педагогика саласын­да еңбек еткен ұстаз ретінде айта­мын. Алдыңдағы 25-30 оқушы­ның күнделікті көңіл күйі мен оқу үлгерімін қалтқысыз қадағалап, ізгі істерге баулып, ата-анасымен хабарласып отыру – сынып же­тек­шісінің міндеті. Бүгінгі ха­лықтың әлеуметтік жағ­дайының қиын­дығы, күнкөріс қа­мымен жұ­мыс­басты бо­лып, ба­ласының көңіл күйіне қа­рауға уақыт тап­пай жүр­ген ата-ана­лар, не бол­маса баласын үл­де мен бүлдеге орап, айтқа­нын орын­дап, көз ал­дында тоғы­шар­лық­қа жол бе­ріп отыр­ған­дар да кездеседі. «Бі­реу тоңып секірсе, екіншісі тойып секірген» отба­сы­ның ұл-қызын із­гілікке тәр­бие­лей отырып, ізгі істерді бойына сі­ңіру – мұ­ғалімнің де міндеті. Бұрын да балалар ара­сында ренжісу мен өкпелеп қалу, топтан бөліну, ке­ліс­пейтін жағ­дайлар үнемі болды. Соны дер кезінде та­быстырып, өзара ше­шіп, кекшіл­діктен сақ­тан­дырдық. Сөйтіп, келеңсіздік­тің алдын алатын едік. Бірақ ба­ласының өзгеге құрметі мен сый­ластығын, бауырмалдық та­ны­туын әр ата-ана қадаға­лауынан шығармағаны жөн болар еді», – дейді Роза Есен­баева. Өкінішке қарай, қа­зіргі бала­лардың кекшіл болуына себеп көп екенін жа­сырмайды. Себебі баласының көзінше өз қызметін дәріптеп, өзінің қара­мағын­дағыларға үс­темдік көрсе­тіп, қызметін «пай­далану» ба­ланың бойында «мен ғана күш­тімін, әдемімін» деген мақтанды қа­лыптастырып, өк­темдік көрсе­туге деген құлшы­нысты арттырып отыр. «Айтқаны орындалып, қа­лауы істеліп жатса, өз білгенін істегісі келмейтін бала болмайды. Тіпті, «менің де айт­қаным заң» деген ұғымда өмір сү­руі мүм­кін», – дейді ол.

Жүгенсіз жасөспірімнің жазасы қандай?

Негізі, біздің елде қолданыс­тағы заңнамаларға сәйкес, балаға дұрыс тәлім-тәрбие беруде ата-ананы міндеттейтін арнайы бап бар. Оған сәйкес бала тәрбиесіне жүрдім-бардым қараған ата-аналарға айыппұл салынады. Қылмыстық кодекске салсақ, жасаған әрекеті үшін он алты жас­қа толған есi дұрыс жеке тұлға қылмыстық жауапкершілікке тар­тылуы тиіс. Ал қылмыс жаса­ған уақытта он төрт жасқа толған адамдар кісі өлтiргенi, денсау­лыққа қасақана ауыр зиян кел­тiргенi, денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтiргенi, зорлағаны,  сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерi, адам ұрлағаны халықаралық қор­ғауды пайдаланатын адам­дарға немесе ұйымдарға шабуыл жаса­ғаны, әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк, тектік-топтық не­месе дiни алауыздықты қоз­дырғаны, Президенттің өміріне қол сұғу, диверсия, ұрлық, мал ұрлау, тонау, қарақшылық, қор­қыту секілді бірқатар қылмыстық жауапкер­шілікке тартылады. Бі­рақ кәме­летке толмаған адам пси­хи­калық дамуы жағынан арт­та қал­ғаны сот-медициналық са­рап­тамада расталса, қыл­мыс­тық жа­уап­кершіліктен боса­тылады.

«Бұл үшін Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық жауапты­лық­қа тарту туралы және оған жаза тағайындау туралы мәселелерді дұрыс шешу үшін ҚПК-нің 113 және 531-баптарында көрсетілген мән-жайлардың елеулі маңызы бар», – дейді заңгер Меруерт Қо­йай­дарова. Мысалы, баланың бо­йын­дағы иланушылығы, ашу­шаң­дығы, тәуелділігі, сөзуар­лық­қа, бастамашылыққа, қиялға бе­йімділігі сияқты жеке басының өзіндік қасиеттерін анықтап алу қажет. Бұл мақсатта кәмелетке тол­маған адамды тәрбиелеп отыр­ған адамдардан және басқа да адамдардан жауап алып, оның денсаулығына және санасының дамуына қатысты ресми құжат­тарды сұратып, сондай-ақ оның жеке басының құжаттарын (күн­деліктер, жазбалар, хаттар, аудио­жазбалар және т.б.) зерттеген, іс бойынша сотқа дейінгі пробация жүргізілген жағдайда сотқа де­йінгі баяндаманы талап еткен жөн.

Сондай-ақ ол қылмыстық теріс қылық, онша ауыр емес не­месе ауырлығы орташа қылмыс жасаған адам жәбірленушімен, оның ішінде медиация тәртібімен татуласса және келтiрiлген зиян­ды қалпына келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылатынын айтып отыр. Сонымен бірге адам өлімі немесе денсаулыққа ауыр зиян келтірумен байланысты емес ауыр қылмысты алғаш рет жасаған кәмелетке толмағандар да арыз берушімен медиация тәр­тібімен татуласса және келтiрiлген зиянды қалпына келтірсе, қыл­мыстық жауаптылықтан боса­тылуы мүмкін. Бірақ қылмыстық жауаптылықтан босату кезінде кәмелетке толмаған адамға тәр­биелік ықпалы бар мәжбүрлеу шаралары қолданылады екен. 

«Тағы бір айтарым, 82-бапқа қарасақ, кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезiнде, осы кодекстiң 52-бабында көз­дел­ген мән-жайлардан басқа, оның өмiрi мен тәрбиесiнiң жағ­дайлары, психикалық даму дең­гейi, жеке басының өзге де ерек­шелiктерi, сондай-ақ оған жасы жағынан үлкен адамдардың ық­палы ескерiледi. Ал 83-бапта кә­мелетке толмағандарды қылмыс­тық жауаптылықтан және жа­задан босату қарастырылады. Қандай жағдайда? Мысалы, сот қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес қылмыс жасаған не ауырлығы орташа қылмысты алғаш рет жасаған кәмелетке толмаған адамды, егер оны қыл­мыстық жауаптылыққа тартпай-ақ түзеуге болады деп белгiлесе, қылмыстық жауаптылықтан бо­сатылуы мүмкiн. Бұл ретте оған тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Сондай-ақ қазаға ұшыратумен немесе адамның денсаулығына ауыр зиян келтірумен байланысты емес ауыр қылмысты алғаш рет жасаған жасөспірімді кодекстің 68-бабына сәйкес қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүм­кін», – дейді Меруерт Саматқызы.

Десе де, жүгенсіз жасөспі­рім­дерге тәрбиелiк ықпалы бар мәж­бүрлеу шараларын қарастыратын 84-бап жұмыс істейді. Оның ішін­де баланың бос уақытын шектеу және оның мінез-құлқына ерек­ше талаптар белгiленеді. Сондай-ақ жасөспірімге бiлiм беру ме­кемесiне қайта оралуына, оқуын жалғастыру немесе аяқтау не мамандандырылған мемлекеттiк органның көмегiмен жұмысқа орналасу талабы да қойылуы мүмкiн.

Өз ісіне өкінбейтіндер де бар

Астана қаласы Полиция де­партаменті Жергілікті полиция басқармасы бастығының орын­басары Қанат Нысантаев балалар арасындағы буллингтің алдын алу және жасөспірімдердің жүгенсіз әрекеті полицияның қырағы қа­дағалауында екенін айтып отыр. Оның сөзінше, балалардың қа­тысуымен болған кез келген әлім­жеттік көрсету фактісі бойынша жария болған бейнежазбаларда полиция бірден қылмыстық іс қозғайды. Криминалдық полиция қызметкерлері, жасөспірімдермен жұмыс істейтін инспекторлар мен тергеушілерден құралған топ не­гізгі тергеп-тексеру жұмыстарын жүргізеді. Нәтижесінде, қылмыс­тық іс-әрекеті дәлелденген жағ­дайда іс сотқа жолданады. «Қыл­мыстық кодексте балалар 16 жас­тан бастап қылмыстық жауап­кершілікке тартылады. Қылмыс­тық кодекстің 15-бабына сәйкес, 14 жастан асқан балаларға 30 қылмыс бойынша қылмыстық жауапкершілік көзделеді. Ал осы тізімде жоқ құқықбұзушылықтар мен қылмыстары үшін 14 жасқа толмаған балалар қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бірақ Әкімшілік құқықбұзу­шы­лық кодексінің 127-бабында ба­ласы үшін заңды өкіліне жауап­кершілік қарастырылады. Яғни, ұсақ-түйек қылмыс жасап, түнгі уақытта өз бетімен жүргені анық­талса, құқықбұзушылыққа бейім осы жастағы балалар үшін ата-анасы заң алдында жауап береді. Мысалы, заңды өкіліне 10 АЕК айыппұл салынады. Одан бөлек, іс-әрекетін қоймаса, екі жылға дейін арнайы мектептерге жібе­ріледі екен. Өкінішке қарай, по­лицияның арнайы есебіне алы­нып, ата-анасы жауапкершілікке тартылғанымен, арнайы мектеп­тің өзі аздық ететін, өз ісіне өкі­ніш білдірмейтін жасөспірімдер де бар. 

«Тәрбиенің басы – тал бесік­те» екенін айтқан психолог пен педагогтердің сөзіне алып-қо­сарымыз жоқ. Шындығында да, баланың іргетасы отбасында қа­лыптасары хақ. Алайда өткеннен сабақ алмаған, сабақ алуды мін­деті санамаған жүгенсіз жасөс­пірімдердің артуына заң алдын­дағы жауапкершілігін арттыру да аздық етіп жүр ме дейсің. Өтпелі кезең түгілі бастауышта оқитын балалардың арасында жаға ұс­татар жауыздық көбейді. Өйткені осы күні он жастағы ойын бала­сының бойындағы қатыгездік қоғамның бас ауруына айналғалы қашан. Судьялардың өздері де алдына келетін жасөспірімдердің қатысуымен болатын істердің дені ауыр қылмыстар екенін мойындайды. Демек, «баланың ісі – шала» деп емес, «қылмыста жас болмайтынын» қаперге алу қажет пе екен, кім білсін...

Жадыра МҮСІЛІМ