Жалпы, бұл бөгет кенезесі кепкен теңіз ұлтанын қайта толтырып, айдынды жағалап, нәпақасын тапқан халықтың ырзық-несібесін еселеуге бағытталған жоба болатын. Алғаш бұл тоспа 2006 жылы Саратс жобасы аясында пайдалануға берілді. Сол кезде ұзындығы 13 шақырым болатын тоспа кіші теңіздің тұздылық мөлшерін азайтып, балық шаруашылығын қайта жандандыруға жол ашты. Бір жылдары тұздылығы жоғары теңізде камбала балығын өсіру бастамасы жолға қойылған еді. Бұл судың тұздылық мөлшері көп болғандықтан, тұзды суда өсуге бейім балық түрін жерсіндіріп, елдің байырғы кәсібін жандардыруға бағытталған алғашқы жоба болды. Даниялықтар қолға алған жобаның игілігін ел көрді. Дейтұрғанмен, ақ сазаны мен жайынын сағынған аралдық ағайынның аңсағаны басқа еді. Уақыт өте келе тоспа салу арқылы судың тұздылығы азайып, теңіз жағасын қоныстанған халық атакәсіпке қайта ден қойған. Аудан орталығында тұралап қалған балық зауыты қайта жанданып, елдің берекесі кірді.
Бірақ бертін келе аталмыш бөгеттің су тастау қүрылысының бір бөлігі сумен шайылып, зақымдалды. Гидротехникалық құрылыстарды зерттеу жөніндегі комиссия бөгеттің ақауын анықтап, жедел қалпына келтіру қажеттігін алға тартты.
Осыдан кейін бөгеттің болашағы сала мамандарын толғандыра бастады. Тіпті, көршілес Өзбекстан мемлекетінің билігі де стратегиялық маңызы зор тоспаның келешегіне алаңдап, екі елдің арнайы құрылған жұмыс тобы мәселені жан-жақты талқылады.
Президенттің тікелей бақылауындағы осы мәселеге орай былтыр «Көкарал бөгетін сақтап қалу және Сырдария өзенінің атырауын қалпына келтіру» жобасын жүзеге асыруға шешім қабылданды. Республикалық қазынадан жоба-сметалық құжаттамасы әзірленіп, мемлекеттік сараптаманың оң қорытындысы да алынды.
Жалпы, аталмыш жоба 4,5 млрд теңгеге бағаланып отыр. Негізінен, Кіші Арал теңізін сақтап қалу мақсатында салынған Көкарал бөгетінің рөлі аса маңызды. Бір кездері «ғасыр жобасы» атанған нысанның негізгі мақсаты – Сырдария суын солтүстік Аралда сақтау, су деңгейін 42 метрде ұстау, оған жалпы көлемі 27 млрд текше метр су сақтау болатын. Бұл жайында «Тұран ойпаты – Арал теңізі» қоғамдық бірлестігінің президенті Нұртуған Тұржанов жан-жақты түсіндіріп өтті.
«Негізі, 2005 жылы салынған бөгет ескіре бастады. Соның салдарынан 2019-2022 жылдар аралығындағы құрғақшылықта Солтүстік Арал теңізі 8 млрд текше метр шамасында су жоғалтқан. Осы Көкарал бөгетін су шайып кету қаупі ұлғайған соң бірнеше жыл облыс, аудан әкімдері де орталықтан 5 млрд теңге шамасында қаржы сұрағаны белгілі. Бұл мәселе «Аралға су келе ме?» «Экомарафон-2022» акциясының және Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасының Парламенттері депутаттарының көшпелі отырысынан кейін шешілген. Нәтижесінде, 4,5 млрд теңге шамасында қаржы бөлінді. Оның 500 млн теңгесі былтыр бөлініп, Қазсушаруашылығы мекемесімен біраз жұмыс жүргізілді. Биыл 1,2 млрд теңге бөлінді. 2024-2025 жылдары қалған қаржылары беріледі деп күтілуде. Бұл жобадан үлкен үміт күтеміз», – дейді бұл жайында қоғамдық бірлестік президенті.
Оның айтуынша, аталмыш жоба аясында теңіз ұлтаны қайта толып, тіршілігі жанданатынына сенім білдіреді. Алайда аталмыш жобаның өз деңгейінде жұргізілуі қатаң бақылауда болуға тиіс.
«Жуырда тұрандықтар гидротехникалық мамандығы бар азаматтармен бірлесіп, теңізге арнайы барып, жағдайға қанық болуға тырыстық. Біраз атқарылған жұмыстарды көрдік. Шешімін күткен мәселелер де жоқ емес. Сол кезде байқағанымыз, тоғыз көз шлюздерінің темір қақпаларының ескіргенін көрдік. Бір қақпасы толық жабылмаса, кейбірінде сыздықтап су атқылап тұр. Тағы бір айта кететіні, Қаратерең-1, Қаратерең-2 каналдарының тиісті жұмыстары толық аяқталмаған сияқты. Алайда 500 млн теңгеге атқарылған жұмыстар қатарында тұр. Ең сорақысы сол, Арал ауданында жауапты Қазсушаруашылығы мекемесінің бөлімшесі жоқ екен. Негізгі мекеменің бөлімшесінің ауданда болмауында сияқты», – дейді өз сөзінде Нұртуған Тұржанов.
Ал аудан тұрғыны, ел жанашыры Көлбай Данабай аталмыш жобаның елге берері зор болатынына үмітпен қарайды. Биыл Сырда дария деңгейі жылдағыдан едәуір көтеріліп, теңізге мол су құйылған. Жоба сапалы жүргізілсе, елдің ырысы артып, несібесі молая түсер еді деген пікірде.
«Негізі, Көкарал бөгетін сақтап қалу жобасы аясында көптеген ұсыныс-пікірлер айтылып жүр. Алайда ғылыми негізге сүйене отырып, сарапшылардың оң қорытындысын алған жобаны құптауға болады. Өйткені бұл жоба 18 жылдан бері қызу талқыланып келеді. Осы уақыт аралығында көптеген ұсыныс-пікірлер айтылды. Түрлі идеялар ортаға салынды. Бірі –Көкарал бөгетін биіктету керек десе, екінші біреу бөгетті сәл батысқа жылжытып, белгілі бір мөлшерде көтеру керек деп есептейді. Бүгінгі жоба сондай қызу талқылау нәтижесінде мақұлданып отыр. Сондықтан бұл жобадан халық үлкен үміт күтуде. Ең бастысы, тиісті жұмыстар өз деңгейінде атқарылып, ел игілігіне қызмет жасайды деп сенеміз», – дейді Көлбай Данабай.
Жалпы, жоба аясында атқарылып жатқан жұмыстар төңірегінде Арал ауданының әкімі Серік Сермағанбетовтен сұрап көрдік. Аудан әкімі Мемлекет басшысының тапсырмасына сай, Кіші Аралды сақтап қалу бойынша шұғыл шаралар қабылданғандығын, тиісінше Көкарал бөгетін сақтап қалу және Сырдария өзенінің атырауын қалпына келтіру жобасының былтыр бастау алғандығын айтты.
«Айта кетейік, жобаны бастауға былтыр 500 млн теңге бөлінсе, биыл 1 млрд 200 млн теңге қаралды. Соған сәйкес, Тұщы, Сарытерең, Қарашалаң-1, Қарашалаң-2 каналдарына механикалық тазарту жұмыстары жүргізілді. Осыған орай, Бөген ауылдық округінде орналасқан «Сарытерең» каналын қазу былтыр басталып, бүгінде аталған жұмыстар аяқталды. Нәтижесінде, 1 500 гектардан аса шабындық аумақты суландыруға және теңіз суының тұщылану аумағының ұлғаюына септігін тигізбек», – деді бізге аудан әкімі.
Мәліметке сәйкес, алғашқыда жобаны жүзеге асыруға 20-дан астам техника мен 40-қа жуық жұмысшы күші тартылған. Маңызды нысан құрылысын бақылау облыстық Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасына міндеттелген.
Жалпы, ел үміт артқан жобадан теңіз жағасын мекендеген тұрғылықты халық көп жақсылық күтеді. Ең бастысы, басталған іс жар ортадан тоқтап қалмай, құрылыс жұмыстары жоғары деңгейде атқарылуы қатаң бақылауында болуы тиіс. Бұл – Арал халқының басты талабы.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы