Тіпті, оны шегушілердің өкпесінің сау-тамтығы қалмай, іріп кететіні паш етілген бейнероликтер де дүркін-дүркін таратылады. Бірақ Үкімет оған лайықты ден қоймай келді. Тіпті, депутаттардың вейптерге акциз салығын еселеп арттыру туралы ұсынысы да қолдау таппады. Жағдайды ел Президенті бірауыз сөзімен өзгертті. Енді Қазақстан е-сигареттердің сатылымына толық тыйым салмақ.
Аталы сөз жетелі қимылға жетеледі
Биылғы маусымда Түркістанда өткен Ұлттық құрылтайда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев вейп және түрлі электронды темекілерді ұлт саулығына қауіп төндіретін кесел деп атап өтті. Мемлекет басшысының пікірінше, қазақстандық жас ұрпаққа салмақты қауіп төнді, өйткені аса зиянды вейптерден нағыз есірткілерді тұтынуға дейін бір-ақ қадам қалады.
Сондықтан Қ.Тоқаев Үкіметке өршіп бара жатқан осы қауіпті құбылысқа қарсы пәрменді, жүйелі шаралар қабылдауды тапсырды.
«Ұлт саулығына зиянын тигізетін тағы бір кесел – вейп және түрлі электронды темекілер. Өкінішке қарай, оны тарту жасөспірімдер арасында сәнге айналып барады. Себебі электронды темекі бәріне қолжетімді, оның зиянсыздығы туралы түрлі агрессивті жарнамалар көбейіп кетті. Іс жүзінде, жастарымыз өзіне зор қауіп төнуде. Себебі бұл – шын мәнінде, зиянды нәрсе. Вейп пен есірткінің арасы бір-ақ қадам. Осы қауіпті үрдіспен күресу үшін жүйелі және шұғыл шаралар қабылдау қажет», – деген Президент бұған өзі ерекше мән беретінін ескертті.
Мемлекет басшысының сөзінің жаны бар. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine басылымының дерегінше, ғалымдар вейперлерге ғана тән, ерекше ауыр дертке EVALI деген атау берді. Бұл E-cigarette and Vaping use-Associated Lung Injury, яғни электронды сигареттер мен вейптерді тартудан туындаған өкпенің зақымдалуы дегенді білдіреді.
Бұл аурудың өрбу механизмдерін медицина ғылымы әзірге толыққанды зерттей алған жоқ. Бір белгілісі, е-сигарет немесе вейп шегетін адамдардың өкпелері қабынып, іріп кететіні соншалықты, ол симптомдары жөнінен экзогенді липоидтік пневмонияға, химиялық пневмонитке ұқсап кетеді.
Америкалық сарапшылар Вирджиния Достастығы университетінің Темекі өнімдерін зерттеу орталығының ғалымы Томас Айссенберг пен Флорида Халықаралық университетінің Эпидемиология кафедрасының профессоры Васим Мазиактың айтуынша, аталған ауруға электронды сигареттегі аэрозольдің майлы компоненттерінің, ацетат пен тетрагидроканнабинолдың өкпе тіндерінің жасушаларында қордалануы себеп болады. Оның белгілеріне жөтел, кеуденің қысуы, ауыр тыныс алу, жүрек айнуы, құсу, диарея және түрлі респираторлық, конституционалдық, гастроэнтерологиялық бұзушылықтар жатады.
Бұл темекі түрінің басқа да қауіптері бар.
Осыдан-ақ, әсіресе қазақстандық жас ұрпаққа қандай қауіп төнгенін түсінуге болады. Себебі Қазақстанда е-темекі, вейптер еркін сатылады. Мысалы, заң бойынша темекі атаулы бөлек сөреде, жабық перденің астында жасырулы саудалануға тиіс. Яғни, шылымқор арнайы сұраса ғана сатушы соны ашып, алып беруі шарт.
Бұл талапты олар сақтамайды. Елдің барлық қаласында қаптаған вейпшоп, жеке дүкендер ашылған. Барлық дерлік ірі сауда ойын-сауық орталығында соларға арналған сауда орындары жұмыс істейді және көбісі дәл кіреберісте орналасады, халықты қарсы алады.
2 жылда 300 есе өскен нарық
Президент сынынан соң Мәжіліс депутаттары осы мәселені көтеріп, депутаттық сауал жолдаған болатын.
Премьер-Министр Әлихан Смайыловтың жазбаша жауабы енді ғана келді. Ол қазіргі уақытта Үкіметтің вейп өнімдердің айналымына тыйым салу үшін нормативтік құқықтық актілерге түзетулер енгізілетінін хабарлады.
– Қазір вейп өнімінің айналымына толық тыйым салуды көздейтін норма Реттеушілік әсерді талдау рәсімінен өтуде. Үкімет осы норманы қолдады. Қоғамдық талқылау қорытындысында тиісті кодекске түзетулер ұсынылатын болады. Сондай-ақ «Кейбір заңнамалық актілерге денсаулық сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы Мәжіліс қарауында жатыр. Оның аясында «вейп» және «электрондық сигарета» ұғымдарын ажыратуға, 21 жасқа толмаған адамдарға темекі мен темекі бұйымдарын, оның ішінде тұтынудың электрондық жүйелерін, вейптерді және оларға арналған сұйықтықтарды сатқаны үшін әкімшілік жауапкершілікті күшейтуге қатысты түзетулер талқылануда, – деп жауап берді Ә.Смайылов.
Премьер-Министр депутаттар көтеріп отырған мәселелердің маңызын ескере отырып, Үкімет осы жұмысты депутаттық корпустың қатысуымен жүргізуге дайын екенін жеткізді.
Тарата айта кетсек, Денсаулық сақтау министрлігі шынында «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексіне, яғни Денсаулық кодексіне түзетулер енгізетін жаңа заң жобасын әзірледі. Бұл құжат былтыр дайындалған және бұрынғы нұсқасы солқылдақтау болды: тек бірқатар шектеулер енгізу жоспарланған.
Енді Президенттің өткір сынынан соң Үкімет «никотинді, хош иістендіргіштерді және оларға арналған сұйықтықтарды тұтынудың электрондық жүйелерінің айналымына толық тыйым салуға» ниетті. Заң жобасы да соған сай өзгертілді.
Оның аясында Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Кодекстің 110-бабының 9-тармағымен: «Шегілмейтін темекі бұйымдарын, тұтынудың электронды жүйелерін, хош иістендіргіштер мен оларға арналған сұйықтықтарды әкелуге, өндіруге, сатуға және таратуға тыйым салынады».
Айта кетер жайт, биылғы шілде айының басында «AMANAT» партиясы жанындағы Білім және денсаулық сақтау мәселелері жөніндегі республикалық кеңестің отырысында осы мәселе қаралған болатын. Сонда депутаттар, Денсаулық сақтау, Оқу-ағарту министрліктерінің, прокуратураның, «Атамекен» ҰКП және басқа мекемелердің өкілдері осы кеселді өнімге толық тыйым салуды қолдады.
Өйткені тоқтау салмаса, кесапат алапат қарқынмен белең алып барады. Мұны Оқу-ағарту вице-министрі Еділ Оспан растады.
«Өкінішке қарай, бүгінде жастар түрлі жаман әдетке бой алдыруға бейім. Нашақорлық, ойынқұмарлық, буллинг және кибербуллингпен қатар вейпинг те үлкен проблемаға айналды. Қазақстан тұтынушылар лигасының ақпараты бойынша, Астана мен Алматыда соңғы 6 айда вейп сатылымы бірден 372%-ға өсті! Елімізде вейп сататын 6 мыңнан астам сауда нүктесі бар. Оларға толықтай тыйым салуды Мәжіліс депутаттары мен еліміздің Денсаулық сақтау министрлігінің өкілдері қолдады. Бұл жерде біз балаларымыздың болашағын басты орынға қойып отырмыз», – деді Е.Оспан.
Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегінше, никотинді, хош иістендіргіштерді және оларға арналған сұйықтықтарды тұтынудың электрондық жүйелерінің (ТЭЖ), вейптің нарығы Қазақстанда 2020 жылдан бергі 2 жылда ғана 300 есеге (!) жуық өсті. Мұндай өсім елдегі бірде бір нарықта жоқ. Мысалы, 2020 жылы елге 21 мың 608 дана электронды темекі импортталыпты. Ал 2022 жылы бұл импорт 6 миллион 301 мың 623 данаға дейін артқан. Осылайша, электронды темекі тасымалы 292 есе өсті.
Тыйым салуға барлық негіз бар
Денсаулық кодексінің 110-бабының 17-тармағына сәйкес, Қазақстанда ТЭЖ, вейптер мен оларға арналған сұйықтықтарға тыйым салынған. Бірақ ол тыйым тек кәмелетке толмаған адамдарға сатуға ғана енгізілді әрі практикада ол сақталмайды. Вейпшоптар немесе сауда орындары клиенттерінен жеке куәлігін сұрата бермейді.
Мұның сыртында вейп сатушылар тіпті заңды ашықтан ашық бұзып жатса да, билік органдары оған көз жұма қарап келді. Статистикалық деректерге жүгінсек, 2018–2021 жылдардан бастап төрт жыл ішінде республика бойынша бар-жоғы 3 құқықбұзушылық қана тіркеліпті. Оның біреуі тоқтатылған.
Сондықтан Денсаулық сақтау министрлігі жаңа заң жобасында олардың Қазақстан аумағында сатылуына мүлдем тыйым салуды ұсынып отыр. Заң қабылданса, электронды сигареттер, ТЭЖ, вейптер есірткімен теңестіріліп, еркін саудасына жол берілмеуі тиіс.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы «Қазақстанның балалары мен жасөспірімдерінің денсаулығы мен әл-ауқатын қалыптастыратын факторлар» атты зерттеу жүргізді. Қорытындысында, республикада 11-15 жастағы балалар арасында ұлдардың 14%-ы және қыздардың 6%-ы вейп қолданып көргені әшкереленді. Бұл ретте 11-15 жастағы барлық ұлдардың 8,5%-ы және қыздардың 3,8%-ы оны үнемі тұтынады. Электронды сигарет бойынша 2014 жылмен салыстырғанда көрсеткіштер ұлдар арасында үш есе, қыздар арасында екі есе өсті.
«Қазақстандық балалар вейптердің дәмін татумен шектелмейді. Үлкен бөлігі бұл өнімдерді күн сайын пайдаланады, яғни бұл тұрақты тәуелділіктің дамығанының сенімді белгісі. Вейп индустриясының маркетингі агрессивті жүргізіледі. Олар жастарды вейп пакеттеріндегі түрлі түсті суреттермен, заманауи дизайнмен өзіне тартады. Көптеген ТЭЖ, вейптердің сыртқы сипаты ерін далабын, маркерлерді, флэшканы және басқасын имитациялайды. Балалар оны ұстаудың өзін қызық көреді. Бұған қоса, компаниялар балалар аудиториясын еліктіру үшін әртүрлі хош иістендіргіштердің 16 мыңнан астам түрін ұсынады. Жасөспірімдерге тән абайсыздық, жаңаны тануға іңкәрлік олар арасында ТЭЖ, вейп шегудің кең таралуын жеңілдетеді», – деп мәлім етті Денсаулық сақтау министрлігі.
Егер бала мектептен не даладан дәстүрлі темекіні тартып оралса, саналы ата-аналар бірден сезіп, дүрсе қоя берер еді. Ал баланың вейпті тұтынғанын білу қиын: түтінінің иісі білінбейді, сағыз шайнаған сияқты одан хош иістендіргіш қана сезіледі. Өнімнің «қылмысты жасырғыш» осы артықшылығы да жасөспірімдерді қатты ынтықтырады. Яғни, ата-аналардан жасырып, никотин жұтады.
Мамандар тағы бір қауіпке назар аудартады: мектептердегі балалар бір вейпті бірлесіп қолданады. Содан бірінің әлдебір індет, дерттерін біріне жұқтырады.
Тағы бір фактор: ТЭЖ, вейп және хош иісті сұйықтықтарды өндірушілер мен өнім берушілер өнімнің құрамында не барын жасырады. Онда тіпті никотиннің барын немесе қандай мөлшерде екенін көрсетпейді. Кейбір жағдайларда никотиннің деңгейі «нөл» деп жазып, жалған ақпарат береді. Осы жайттардың бәрі Қазақстанда вейптерді, электронды сигареттерді балаларға да, ересектерге де сатуға толық тыйым салудың орынды екенін білдіреді.
Елдос Сенбай