Бұл мәселенің қоғамды алаңдатқаны ақпарат құралдарындағы сол қанды оқиғаға қатысты жаңалықтардың көп қаралым жинауынан аңғарылады. Қылмысқа Президент те назар аударды. Құқық қорғау органдары тергеу амалдарын жүргізіп жатыр. Күдікті анықталды. Бірақ проблема қалды. Елде балалар ең қорғансыз жандар болып отыр.
Сарыағаш трагедиясына неге жол берілді?
Маусым айының соңында Ішкі істер министрлігінің кеңейтілген алқа мәжілісіне өзі қатысқан Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев полиция жұртқа неғұрлым жақын болуы және халықтың қорғаны болуы шарт екенін нықтады.
Бұл дегеніміз, әрбір тәртіп сақшысы өзіне сеніп тапсырылған әр шағынаудан, көше, ауыл, ауладағы тұрғындарды өз туысындай тануы, әр отбасыдағы проблемамен таныс болуы қажет. Сондай-ақ білумен шектелмей, әрбір тентек-теліні, содыр-сойқанды сырттай бақылап, қаскүнем іске баруының алдын алу үшін бәрін жасағаны жөн. Бұл – АҚШ, Германия, Нидерланд және басқа да дамыған мемлекеттер табысты енгізіп, жүзеге асырып келе жатқан озық тәжірибе. Ал біздің елде тұрғындар төл инспекторының кім екенін білмейді. Бұған қоса, еңбекақысы төмен болғандықтан, олар жиі ауысады.
Бас прокуратураның мәліметіне сенсек, Түркістан облысының Сарыағаш ауданындағы зұлымдыққа құзырлы органдардың салғырттығы да «жол ашқанға» ұқсайды. Бүлдіршін қызды зорлықпен өлтірді деген күдікке іліккен аудан тұрғыны Г. бұрын бірнеше рет сотталған. Соның ішінде күдікті Г.-ның 2006 жылы адам өлтіргені үшін 10 жылға бас бостандығынан айыру жазасына сотталғаны анықталды. Ендеше аса ауыр қылмысқа бейімі бар адам ретінде полицияның, пробация органдарының жіті бақылауында болуы тиіс еді.
Лайықты бақылаудың жоқтығы салдарынан Г.-ның маскүнемдікке салынып, теріс өмір салтын ұстанатыны әшкереленді. Соның салдарынан, ол 2023 жылдың мамырында ішімдік ішу барысында ауылдасымен жанжалдасып, оны балтамен ұрған. Сол үшін қайтадан қылмыстық іс қозғалады. Сот Г.-ның жәбірленушімен татуласқанын және оның бұрынғы соттылығы өтелгенін ескере отырып, оны бостандыққа қоя берген. Яғни, 3 жыл бас бостандығын шектеп, пробациялық бақылау белгілеген. Г. пробациялық бақылау аясында қайтадан аса ауыр қылмыс жасап отыр.
Осыған байланысты пробация қызметінің қызметкерлеріне қатысты салғырттық фактісі бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталды.
Мұның сыртында Президенттің тапсырмасына сәйкес, жеке адамға қарсы аса қауіпті қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті күшейтуге бағытталған заңнамалық түзетулер топтамасы әзірленуде. Мысалы, сарапшылар рецидивистерге бас бостандығын шектеу, айыппұл салу сияқты жеңіл жаза қолдануды, шектен тыс ізгілік танытуды жоюды ұсынады. Темір торға қамалғаны жөн.
Бас прокуратураның хабарлауынша, балаларға зорлық-зомбылық қылмыстар бойынша санкцияларды қайта қарау, жазаларды тағайындау және одан босату, соттылығын өтеу тәртібін, жеке адамға қарсы ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін жазасын өтеп жатқан адамдарға әкімшілік қадағалауды белгілеу шарттарын өзгерту мәселелері пысықталуда.
Елдегі ең қорғансыз жандар
Ішкі істер министрлігінің дерегінше, балалар – мемлекеттің қорғауына барынша зәру, ең осал топ болып қалды. Оларға қатысты жыл сайын 2 мыңға жуық қылмыс жасалады. Оның ішінде 700-дейі – жыныстық сипаттағы қылмыстар. Полицейлердің айтуынша, зорлық-зомбылық қылмыстарының 70%-дан астамын балалардың айналасындағылар, яғни туған немесе өгей әкелері, ағайындары, ата-анасының достары, туыстары, көршілер жасаған.
«Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау шаралары жетілдірілуде. Балалар саудасы, оларды жезөкшелікпен айналысуға тарту, сондай-ақ балалардың жыныстық тиіспеушілігіне қол сұғу үшін жауапкершілік күшейтілді. Балаларға қатысты қылмыс жасағандарға неғұрлым жеңіл жаза тағайындау және шартты түрде мерзімінен бұрын босату мүмкіндігі алып тасталды. Педофилия үшін сотталғандар жазасын тек қауіпсіздігі барынша жоғары мекеме саналатын түрмелерде ғана өтейтіні жөніндегі норма енгізілді. Мұндай адамдар босатылғаннан кейін полиция оларға әкімшілік қадағалау белгілейді», – деді ІІМ өкілдері.
Уәкілетті органдар балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың жасырын фактілерін, сондай-ақ интернетті пайдаланатын педофильдерді әшкерелеу жұмыстарын ұйымдастыруда. Оқу орындары жаппай бейнебақылау жүйелерімен және техникалық күзет құралдарымен жарақтандырылып, қауіпсіздік шаралары күшейтілді.
Әйткенмен, ІІМ елде балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау тетігінің тиімділігі төмен екенін растады. Бұған көптеген адамның өзінің отбасылық-тұрмыстық қатынастарына мемлекеттің араласуын қаламайтыны да ықпал етеді.
Әлеуметтанушылардың айтуынша, кеңес заманында қаншама қуғын-сүргінді бастан өткерген қазақстандықтар мемлекеттің, әсіресе құзырлы органдардың отбасы істеріне араласуынан зәрезап болып қалған. «Балаларымды тартып алып, өзімді түрмеге отырғызып қояды» деп қорқатын адамдар жетерлік. Инспектор есік қақса, шошынады. Екі жыл бұрын отбасыдағы зорлыққа қарсы заң жобасына қоғамның үлкен бөлігінің үдере қарсы шығуының бір түп-төркіні де сол ауыр тарихи жадтан тамыр тартып жатса керек.
«Бірақ балаларды қиянаттан қорғау проблемасы барған сайын өзекті бола түсуде. Жауапты органдар қоғамдық ұйымдармен бірлесіп, балаларға қатысты зорлық-зомбылық фактілерін ерте танып, әшкерелеуге көшкені маңызды. Сонымен қатар зорлықтың әралуан түрлері туралы жұртшылықты сауаттандыру қажет. Мысалы, дамыған елдерде көшеде әлдебір бала қиқарлық мінез танытып, қарсыласып жатса, оның хал-жағдайын сұрау немесе полиция шақырту керек деп үйретеді. Өйткені сол арқылы бала өзін ұрлап әкеткен немесе зорлық көрсеткелі тұрған адамға қарсылық білдіріп, өзге жұрттың назарын аудартуға тырысуы мүмкін. Ал бізде ересек адам баланы сабап жатса да, жұрт: «тәрбиелеп жатқан ата-анасы шығар» деп теріс айналады», – дейді әлеуметтанушы Динара Есімова.
Оның айтуынша, дамыған елдердегідей, балаларға зорлық-зомбылық фактілері туралы хабарлауына мүмкіндік беретін жүйе енгізілуі қажет. Мысалы, олар сурет салу арқылы білдіре алады. Педагогтерді зорлық фактілерін танып білуге үйретіп, даярлаған жөн. Әйтпесе, «құлап қалдым» дегеніне сеніп, көгала қойдай сабалған баланы ары қарай мазаламайтын сынып жетекшілері аз емес.
Балалар неге ызалы?
Өмірлік қиын жағдайға тап болған отбасылар мен олардағы балаларға мемлекет тарапынан лайықты көмек көрсету, зорлық пен зомбылық құрбаны болған балаларды қорғау және реабилитациялау, психологиялық және әлеуметтік қолдау көрсету жағы кемшін.
ІІМ дерегінше, балаларға қатысты зорлық-зомбылық қылмыстардың саны 2021 жылы 18%-ға күрт өсті. 2022 жылы 6%-ға шамалы төмендеген. Балаларға қатысты сексуалдық сипаттағы қылмыстардың 40%-ға өсуі ерекше алаңдаушылық тудырады.
Ішкі істер ведомствосының байламынша, бұған көбінесе отбасылық проблемалар, тұрмыстың нашарлығы және ата-аналардың теріс өмір салты себеп болады екен. Салдарынан, балалар қараусыз қалады.
Ranking сарапшылары өңірлер арасында балаларға қарсы қылмыстардың көбі Түркістан облысында жасалатынын хабарлады: 2022 жылғы 5 айда 100, биылғы бес айда 101 қылмыс тіркелді. Жас ұрпаққа қаскүнемдік оқиғаларының үлкен көлемі сонымен қатар Алматы қаласында (89 оқиға, былтырғы ұқсас мерзімнен 15,6% өсті) және Алматы облысында (86 оқиға, 23,2% кеміді) болған.
Сонымен бірге балалар отбасындағы ұрыс-керіс, төбелестің жанама құрбанына айналады. Жыл сайын отбасылық-тұрмыстық жанжал фактілері бойынша 25-27 мың адамға қатысты әкімшілік материал толтырылады. Соңғы үш жылда тұрмыстық зорлық-зомбылық салдарынан денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру деректері 42%-ға, ұрып-соғу 51%-ға ұлғайыпты.
Мұның бәрі соған куә болған балақайлардың моральдық-адамгершілік ахуалына теріс әсер етеді, өмір бойғы психологиялық жарақат салады және тұтастай алғанда жеке тұлғаның қалыптасуына және олардың болашақтағы тағдырына кері ықпалын тигізеді.
Полиция отбасылардың балаларға қатысты құқық бұзушылықтарды жасырып қалуға тырысатынын, ұят санайтынын ескертеді. Салдарынан көптеген қылмыс жасырулы қалады, полицияға шағым түспейді.
2019 жылдан бері жұмыс істемейтін, осал отбасылар мен олардағы кәмелетке толмағандарды медициналық, әлеуметтік есепке алу институты заңды түрде бекітілді. Алайда осы жұмысты регламенттейтін құқықтық актінің болмауы салдарынан бұл бағытта іс-шаралар жергілікті жерлерде дұрыс жүргізілмейді екен.
Зорлық-зорлықты тудырады
Өмірге, қоғамға, мемлекетке өшіккен жеткіншектердің өздері кейде қылмысқа барып жатады. Қазақстанда 5 жыл ішінде 10 845 кәмелетке толмаған азамат қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Оның 75%-ы (8 118) жеке меншікке қарсы қылмыстарға, 10%-ы (1 160) қоғамдық қауіпсіздік пен тәртіпке қарсы қылмыстарға және 11%-ы жеке тұлғаға қарсы (1238) қылмыстарға барыпты.
Қылмыс жасағандардың жалпы санынан 2 350 жасөспірім әртүрлі жазаға кесілді. Соның ішінде 444-і бас бостандығынан айырылды. 4 030-ына қатысты – қылмыстық істер ақталмайтын негіздер бойынша тоқтатылды.
Жасөспірімдер қылмысының құрылымында орта есеппен 63%-ы ауырлығы орташа, 25%-ы ауыр, 10%-ы онша ауыр емес, 2%-ы аса ауыр санатқа жатады.
Бұл сала шынымен мемлекеттің де, қоғамның да жете назар аударуын, профилактикалық шараларға баса көңіл бөлуін талап етеді. Әйтпесе, белең алған зорлық-зомбылық құбылысына тосқауыл қойылмаса, жас ұрпаққа жасалған қиянат ұлтқа кесір болып жабысып, елдің жарқын болашағына балта шабуы мүмкін.
Айхан ШӘРІП