Бұл атқарушы биліктің осы салада қордаланған мәселелерге назар аударуына себепкер болады деп сенеміз. Өйткені жаңа мектептер санының халық өсіміне «ілесе» алмауы ата-аналарды да алаңдатып отыр. Осы орайда мемлекеттік-жекеменшік серіктестік моделі әлеуметтік инфрақұрылымның маңызды бөлігі саналатын мектептегі орын тапшылығы мәселесін тиімді шешу құралы бола ала ма деген сауалға жауап іздеп көрдік.
Бүгінде қалалық жерлерде әр сыныпта орта есеппен 35 оқушы, кейде, тіпті 45 оқушы болады. Астаналық және алматылық балалар үш ауысымда оқығанына қарамастан, кей сыныптарда бала саны стандарттан асып отырады. Біз әлі алыстан қатынап жүріп басын қауіп-қатерге тігетін балалар туралы сөз қозғап үлгерген жоқпыз.
«Қыстың қамын жаз ойла»
Алдағы онжылдықта мектептерде орын жетіспеушілігі күрделене түспесе, оңтайлы шешіле кетуі күмәнді. Өйткені Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, 2022 жылы елімізде оқушы орындарының тапшылығы 250 мыңды құраса, 2025 жылға қарай ол 800 мың орынға, ал 2026 жылға қарай 1,1 млн орынға дейін ұлғаймақ. Негізгі ауыртпашылық тағы да мегаполистерге түспек. Мұның екі себебі бар: бірі – көші-қон болса, екіншісі – туу көрсеткіші. Мәселен, 2019 жылы елімізде 402 мың бала дүниеге келді. Ал 2020 жылы 426 мың бала туып, 1987 жылғы рекордты жаңартты. 2021 жылы бұл көрсеткіштен де асып түсіп, тағы да 446 мың бала өмірге келді. 2022 жылы 403 мың жаңа қазақстандық дүние есігін ашты. Бұл ретте туғандардың жартысы оңтүстік өңірлерге, ал солтүстік аймақтағы көрсеткіштің жартысы Астана қаласына тиесілі болды.
Осыған дейін Президент Қ.Тоқаев Астанада мектеп салу жоспары орындалмағанын айтқан болатын.
«Былтыр 11 мектеп пайдалануға берілуі керек еді, оның үшеуі ғана салынды. Қазір кейбір мектептер үш ауысымда оқыса, енді бір сыныптарда бала саны 30-дан асады. Бұл білім сапасына кері әсер етеді», – деп мәлімдеді Мемлекет басшысы.
Ерекше балаларға арналған мектептер мен 45 мың бала кезекте тұрған балабақшаларда да осы мәселе.
«Мектеп салу – стратегиялық міндет. Оны жүзеге асыруға мемлекет қана емес, ауқатты азаматтар да белсенді қатысуы керек. Бірақ бұл бағытта жеке бастама мен нақты ұсыныстар жетіспейді. Жалпы, жеке капитал есебінен мектеп салу мәселелерін ойластыру қажет», – деп түсіндірді Президент.
Өзара тиімді әріптестік
Қиын экономикалық кезеңдерде мемлекеттік-жекеменшік әріптестік қазынаға қосымша салмақ салмай, әлеуметтік мәселелерді шешудің тартымды жолы секілді көрінеді. Бұл модель дүниежүзі бойынша өз тиімділігін дәлелдегенімен, отандық жүйеде негізгі қаржылық ауыртпалық әлі де мемлекеттік бюджетке түсіп отыр.
Әлемдік тәжірибе «Мемлекеттік-жекеменшік әріптестік» әлеуметтік маңызы бар жаңа нысандар салу барысында тиімді шешім екенін көрсетті. Мысалы, Еуропа ұзақ уақыт бойы қазына есебінен нысандар салу тәжірибесінен бас тартып, тіпті Ұлыбританияда білім беру және қорғаныс саласындағы ірі жобалар мемлекеттік-жекеменшік әріптестік тетігін пайдалана отырып жүзеге асырылды. Ал кәрі құрлықтың басқа да елдерінде туннельдер мен көпірлер, автобандар, теміржолдар мен әуежайлар жекелеген инвесторлардың қаражатына салынып, халық игіліне қызмет етіп келеді.
Елімізге оралар болсақ, бізде мемлекет пен бизнес арасында жасалатын кез келген келісімдер мемлекеттік-жекеменшік әріптестік деп қабылданады. Бұл модель 2006 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке түсетін салмақты азайту мақсатында қолданыла бастады.
Соңғы жылдары осы механизм арқылы, әсіресе денсаулық сақтау және білім беру салаларында инвестициялар тартылды. Мемлекет пен бизнес арасындағы ынтымақтастықтың жандануы экономикаға оң әсер еткенін көруге болады. Осы жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша елімізде МЖӘ жобаларының жалпы саны 1 088, ал тартылған инвестициялардың жалпы көлемі 2,222 млрд теңгені құрайды. Оның ішінде құны 1 250 млрд теңгеден асатын 15 республикалық жоба және құны 972 млрд теңгеден асатын 1 073 жергілікті жоба бар. Жасалған келісімшарттың 88 пайызы әлеуметтік инфрақұрылымға тиесілі. Білім, денсаулық сақтау, энергетика және тұрғын үй-коммуналдық қызметтер алғашқы үштіктің ішінде. Атап айтқанда, білім саласы бойынша, 196 млрд теңгеге жуық 623 жоба бекітілген, бұл жалпы көрсеткіштің 57 пайызына тең.
Мемлекеттік-жекеменшік әріптестік – әлеуметтік мәселелерді шешудің жақсы көзі. Алайда перспективалар қаншалықты қызықты болса да, бизнес әлеуметтік салаға сақтықпен ақша салады.
МЖӘ мүмкіндіктері қандай?
Кезінде осы схема бойынша «100 мектеп, 100 аурухана» мемлекеттік бағдарламасы аясында мектептер мен ауруханалар салу жоспарланған болатын. Бастапқыда құрылысты мемлекет (30%) және жеке сектор (70%) тарапынан бірлесіп қаржыландыру көзделді. Кейіннен экономикалық дағдарыс бизнестің мүмкіндіктерін едәуір шектеп, нәтижесінде бағдарлама 100 пайыз мемлекеттік қаржыландыруға ауыстырылған еді. Бірақ ол кезде әлеуметтік салада МЖӘ-ні қолдану үшін заңнамалық база болмағанын ескерген жөн.
«Қазақстандық мемлекеттік-жекешелік әріптестік орталығы» АҚ басқарушы директоры Айдос Көбетов те Азия Даму Банкі дайындаған «Қазақстандағы мемлекеттік-жекешелік әріптестікке шолуы» барысында қазір заңнамалық шектеулердің жоғын атап өткен болатын.
Бірақ мемлекеттің қажеттіліктері мен мақсат-міндеттерін ескерсек, қажетті инвестиция мөлшері ондаған есе көп екенін көреміз.
Халықаралық сарапшылар Қазақстан жағдайында мемлекеттік-жекеменшік әріптестік моделі ауқымды жобаларға қарағанда мектеп немесе балабақша секілді шағын нысандар үшін тиімді деген пікірде. Өйткені ұзақ жылдар бойы бюджетке қосымша салмақ салмайды.
Жеке секторға сеніп тапсырылған соң міндетті түрде білім сапасын бақылау мемлекет мүддесіне ауысары сөзсіз. Бұл тұрғыда голландиялық білім беру жүйесі тиімді шешім шығарғанын көреміз. Онда білім беру саясаты, яғни жеке немесе мемлекеттік мектептер – бір орталықтан, яғни үкімет арқылы басқарылады. Ал әкімшілік жұмыстар мектеп деңгейінде бақыланады. Нидерланд оқушыларының халықаралық үлгерім сынақтарында өте жоғары нәтиже көрсететіні бұл жүйенің тиімділігін дәлелдей түседі.
Қорыта айтқанда, мемлекеттік-жекеменшік әріптестік білім саласындағы жеке мектептерге «табиғи» бәсекелі орта қалыптастырып, санның ғана емес, сапаның да жоғарылауына септігін тигізері анық.
Камила ЕРКІН
Фото: baq.kz