Сөйтсек, алғашқы көңіл тоқтатқан елдердің бірі Қазақстан болыпты. Өйткені қиын күндерде біздің елдің нанын жеп жан баққан халық көпвекторлы саясатымызды іштартса керек. Астанада өткен Қазақстан-Ауғанстан іскерлік форумы осының айғағы.
Көрмеден меморандумға дейін
Сонымен атынан әлем үркетін тәліптер қазақ топырағына қадам басты. Ниеті – әріптестік. Құр келмей «біздерде мынадай бар, мынадай бар» демекші, өздерінде шығатын тауарлардың түр-түрін ала келіпті. Көрмемен басталған жиынның алғашқы күні ғана форум түрінде өтті. Қалған үш күн ауғанстандықтар әкелген көрмеден қалы кілемдер мен ақ мақта, жеміс-жидектер мен көкөністер, түрлі сусындар мен дәрі-дәрмектер, кептірілген жемістер мен шафран шайын, құрылысқа арналған мәрмәр, гранит тақтатастар мен ауған қазандарын және тағы да басқа тауарларды көруге болатын еді. Тіпті ол елде алтын, қорғасын, сүрме, слюда, силикат кен орындары да бар екен. Әлде алып келе алғандары сол болды ма, әлде расында да солай ма – көрме сәл жұпынылау көрінді. Қалай болғанда да ауғандардың, әйтеуір, өздерін көкнар алқабы, апиын өндірісімен ғана байланыстыратын стереотипті бұзғысы келетіні байқалды. Онысы форум өткен алғашқы күні де аңғарылды. Қай қонақ баяндамашы да ұшан-теңіз алғысын жеткізе отырып, қазақстандықтарды бауырым деп те, досым деп те өбектеп жатты. Екіжақты сауда, транзит және инвестициялық әріптестікті нығайта түсуге шақырып, Қазақстаннан келетін инвесторларға салықтай көптеген жеңілдік беретінін жасырмады. Олардың ынта-ықыласы Қазақстан-Ауғанстан іскерлік форумы аясындағы меморандумға қол қою рәсімінде әсіресе анық көрінді. Мұнда жалпы сомасы 190,8 млн долларға жуық экспорттық келісімшарттарға қол қойылды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін, ұн мен өсімдік майын жеткізуге барлығы 15 шарт жасалды. Бұл тұста Ауғанстан Қазақстан ұнының негізгі тұтынушысы екенін атай кеткен абзал. Барлық ұн экспортының 70%-ы осы елге тиесілі. Сондай-ақ, ауған мемлекеті қазақстандық өсімдік майын ең ірі импорттаушылардың бестігіне кіреді. Сол әріптестікті нығайта түсу бағытында форумда Қазақстанның «Майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің ұлттық қауымдастығы» мен Ауғанстанның «Май дилерлерінің Балх одағы» арасында ынтымақтастық туралы меморандум жасалды. Бір сөзбен айтқанда, қол қойылған келісімшарттардың жалпы санының 9-ы май жеткізушілердің үлесінде болды. Бұл тек экономикалық қатынастарда ғана. Тәліптермен әріптестікте Қазақстан ауған еліне гуманитарлық көмек көрсетуде де донор елдердің алдыңғы қатарында екенін ерекше есепте ұстаған жөн. Тек биылдың өзінде біздің тараптан Ауғанстанға 5 403 тонна көлемінде гуманитарлық көмек берілген екен.
Әріптестікті әртараптандыру әлеуеті
Форумда ерекше аталып өткендей, Қазақстан мен Ауғанстан арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың дамуында зор әлеует бар. Мұндағы басты көрсеткіш – ұн экспорты. Біздің бизнесмендер осы бағытта жемісті еңбек етіп келеді. Мәселен, былтыр ұн жеткізу көлемі 52%-ға (2021 жылы 895 мың тоннадан 2022 жылы 1,3 млн тоннаға дейін), бидай 20%-ға (2021 жылы 572 мың тоннадан 2022 жылы 687 мың тоннаға дейін), күнбағыс майы 6,2 есе (2021 жылы 2825 тоннадан 2022 жылы 17,5 мың тоннаға дейін) артқан. Биылдан бастап қара бидай жөнелтіле бастады. Соңғы уақытта Ауғанстанға экспорт әртараптандырылып, дәрілік заттарды, тыңайтқыштарды және прокатты жөнелту тұрақталған.
«Біз Ауғанстанмен қалыптасқан сауда-экономикалық, көлік-логистикалық және энергетикалық байланыстарды сақтауға мүдделіміз. Қазақстан мен Ауғанстан арасындағы тауар айналымы 2022 жылы іс жүзінде 1 млрд АҚШ долларына (987,9 млн) жетіп, 2021 жылғы көрсеткіштерді екі есеге арттырды. Тауар айналымының 90%-ы қазақстандық экспортқа, негізінен өңделген өнімге тиесілі. Екі ел арасындағы сауда айналымы биылғы 6 айда 343,6 млн АҚШ долларын құрады, оның ішінде 334,5 млн-ы қазақстандық экспорт. Қазіргі уақытта біз экспорттық себетті әртараптандыру процесін көріп отырмыз. Есептеулеріміз бойынша, Қазақстан Ауғанстанға азық-түлік, мұнай-химия, химия, металлургия, жеңіл машина жасау салалары бойынша 500 млн АҚШ доллары сомасына тауар жеткізудің экспорттық әлеуетіне ие. Елдер арасындағы инвестициялық ынтымақтастық та дами түсуде. 2005 жылдан бері Ауғанстаннан Қазақстан экономикасына инвестициялар ағынының жалпы көлемі шамамен 11,7 млн АҚШ долларын құрады. Қазақстанда жұмыс істейтін бірлескен кәсіпорындардың саны сауда саласында жұмыс істейтін 52 кәсіпорынды құрайды», – деді Премьер-Министрдің орынбасары-Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин форумда жасаған баяндамасында.
Бұл елмен әріптестікті әртараптандырудағы бір мақсат – транзиттік әлеуетін пайдаланып, жаңа нарықтарға шығу. Оның көлік-логистикалық мүмкіндіктерін тиімді пайдаланар болсақ, 220 миллион халқы бар Пәкістанға ең қысқа жол салуға болады. Бұл Қазақстанға Карачи және Гвадар теңіз порттарына, одан әрі Үндістанға, Парсы шығанағы, Таяу Шығыс елдеріне, тіпті Африкаға шығу мүмкіндігін ашады. Ол дегеніміз – қазақстандық экспорттаушылар үшін жаңа және өте тартымды сауда нарықтары. Десе де, Ауғанстан Республикасының да біздің елді дәл осындай мақсатпен қарастырып отырғанын жоққа шығаруға болмайды. Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» жобасына, Транскаспийлік бағдарға қосылу оларға да мол мүмкіндіктер аша түспек. Осы ретте қос тарап осы күнгі форумда тек тарифі қымбат Өзбекстан арқылы ғана емес, игерілмей жатқан Түрікменстан арқылы да жол қатынасын түзуге уағдаласты. Бұл ретте Түркімендер 30% жеңілдік беруге келісіп отыр. Енді шикізаттық емес тауарлар экспортын ілгерілетуші бірыңғай оператор QazTrade отандық тауарларды Болашақ станциясына дейін жеткізу құнын арзандатуды қамтамасыз етпек.
«Біз үшін Қазақстанның бизнес өкілдері мен инвесторларды Ауғанстанға шақыру – үлкен мәртебе. Бүгінгі кездесу соның бастауы болады деп сенемін. Сондай-ақ, бұл әріптестік одан әрі қанат жайып, Ресей Федерациясын қоса алғанда үшжақты ынтымақтастыққа ұласады деп ойлаймын. Екі ел арасында әуе дәлізін құрып, банктеріміздің өкілдіктерін ашып, визалар беретін пункттер жасақтап, іскерлік кездесулер, көрмелер мен конференциялар өткізетін ортақ алаң жасап, жүк тасымалының жеткізу мерзімін қысқартып, сауда мен транзит мәселесіндегі өзге де кедергілерді жояр болсақ, қарым-қатынасымыз жандана түспек. Біздің еліміздің өнеркәсіп саласы тіріліп, өндірілетін өнім түрлерінің қатары артып келеді. Әрі бауыр, әрі дос Қазақстан елінен сіздің елге экспортталатын Ауғанстан тауарларына тарифтік жеңілдіктер беруді сұраймыз. Бұл біздің отандық өнімді арттыра түсуге мүмкіндік берер еді. Ал халқымыздың тұрмыстық жағдайын жақсарту үшін сізден біздің елге импортталатын бидай мен ұнға арнайы жеңілдіктер берулеріңізді өтінеміз», – дейді Ауғанстан Республикасының Өнеркәсіп және сауда министрі Нуруддин Азизи.
Форумда сондай-ақ, өңірлік қатынастарды, оның ішінде телекоммуникация саласындағы байланыстарды дамытуға ықпал ететін экономикалық және интеграциялық жобаларды іске асырудың маңыздылығы да атап өтілді. Осы мақсатта биылғы сәуір айында Кабул қаласында Ауған ұлттық операторы «Телеком» мен «Қазақтелеком» арасында жаңа жоба талқыланған болатын. Бірлескен жұмыс қорытындысында екі тарап арасында келісімшарттар жасалды. Біздің операторларымыз техникалық мүмкіндіктерді шоғырландыру және Ауғанстан арқылы басқа елдерге трафик тарату есебінен ынтымақтастықты жаңа деңгейге шығармақ. Ал көліктік-логистикалық мүмкіндіктерді дамытуға келер болсақ, Қазақстан қазір Ауғанстанды Пәкістан мен Үндістанға апаратын Орталық Азияның көлік дәлізі ретінде қарастырып отыр. Сол үшін де Ауғанстанмен тығыз байланыста жұмыс істеп тұрған Пәкістанның ірі NLC (National Logistics Cell) логистикалық компаниясымен келіссөздер жүргізілген. Бұдан басқа, транс-ауғанстандық «Мазари-Шариф-Кабул-Пешавар» темір жол көлік дәлізін салу бастамасы да жоғары бағаланып отыр. Орталық Азия елдерін Оңтүстік Азия, Таяу Шығыс елдерімен байланыстыратын бұл жобаның құрылысына Қазақстан да қатысуға дайын. Бұл айтылғандар екі ел арасындағы әріптестік әлеуеттің бір парасы ғана. Одан да өзге жер қойнауын игеру, ауыл шаруашылығы саласында да мүмкіндіктер аз емес.
Түйіндей айтқанда, Ауғанстан Орталық Азия елдері ішінде Қазақстанмен ең көп сауда жасап отыр. Былтыр өзара тауар айналымы 1 млрд АҚШ долларына жеткен екен. Енді кешегі өткен форумнан кейін бұл көрсеткішті алдағы жылдары $3 млрд-қа дейін жеткізу жоспарланып отыр.
Нұрлан ҚОСАЙ