Біз осы орайда көкейіміздегі көп сауалды ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Еділ Жаңбыршинге қойған едік.
– «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» Заң қабылданды. Заңның қандай ерекшеліктері бар?
– Заңның негізгі мақсаты – бұрынғы Семей ядролық сынақ алаңында (СЯА) және оған іргелес жатқан жерлерде радиациялық және экологиялық қауіпсіздіктің тиісті деңгейін қамтамасыз ету. Сонымен қатар Семей ядролық алаңы жерлерінің пайдаланылуына мемлекеттік бақылауды күшейту, радиациямен зиянданған аумақты реабилитациялау, Қазақстан Республикасының ғылыми әлеуетін дамыту, атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану мәселелерінде Қазақстан Республикасының ұстанымын нығайту.
– Оның залалсыз екенін кім зерттейді? Өзіміздің отандық институттар мен ғалымдар ма? Шетелдік ғалымдар да қатыса ма?
– Зерттеулерді отандық ғылыми орталық жүргізген. Нақтылап айтсақ, 2008-2021 жылдар аралығында «Ядролық-энергетикалық жобаларды дамыту» республикалық бюджет бағдарламасының «Қазақстан Республикасының аумағында радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету» кіші бағдарламасының шеңберінде «Ұлттық ядролық орталық» РМК-ны СЯА-да кешенді экологиялық зерттеулер жүргізді және олар келесі бағыттарды қамтыды:
- топырақ жамылғысындағы техногенді радионуклидтердің құрамын анықтау;
- жерүсті және жерасты суларының радиациялық жағдайын бағалау;
- атмосфералық ауаның радиациялық күйін бағалау;
- флора мен фаунаның радиациялық жағдайын бағалау;
- егер сынақ аймағында тұрғындар қоныстанған жағдайда, онда тұратын және қызмет атқаратын адамдардың қабылдауы мүмкін сәулелену дозаларын есептеу.
Кешенді зерттеу барысында жалпы 30 мыңнан астам қоршаған орта объектілерінің, оның ішінде топырақтың, судың, ауаның, өсімдіктер мен жануарлардың сынамалары алынды. Олардағы жасанды радионуклидтердің құрамын анықтау үшін таңдалған үлгілерге 100 мыңнан астам зертханалық талдаулар жасалды. Жер бедерінде 200 мыңға жуық радиометриялық өлшеулер жүргізілді. 5000-нан астам техногендік объектілер дешифрландырылып және оларға радиациялық зерттеулер жүргізілді, радиациялық жағдайдың 1000-нан астам картасы жасалды. СЯА үшін ГИС-жобасы құрылды, онда қазіргі уақытта бар барлық сауалнама нәтижелері жинақталған.
Осы жұмыстардың нәтижелері бойынша СЯА кешенді экологиялық зерттеулердің материалдары дайындалды және олар мемлекеттік экологиялық сараптамаға жіберіледі. СЯА зерттеулердің басты нәтижесі ядролық сынақтардың салдарынан пайда болған радиоактивті ластанған учаскелердің шекарасын анықтау.
Ұлттық ядролық орталықтың сынақ аумағын зерттеу үшін қолданған тәсілі оң қорытындылар түрінде көрініс табу арқылы МАГАТЭ сарапшылары тарапынан оң бағаланды.
– Семей сынақ алаңындағы қауіпсіздік аймақ деп отырғанымыз қандай аймақ?
– Семей ядролық қауіпсіздік аймағына (СЯҚА) тұрғындарға ядролық және радиациялық қауіп төндіретін ядролық қаруды сынау нәтижесінде пайда болған радиоактивті ластанудың барлық учаскелері мен объектілері кіретін болады.
Ядролық қауіпсіздік аймағы толығымен дерлік СЯА шегінде орналасатын болады, бірақ сонымен бірге бірқатар жағдайларда СЯА іргелес кейбір аумақтардың ядролық сынақтардың радиоактивті ластануына ұшырағанын ескеру қажет.
Ол үшін 2023–2024 ж.ж. бұл аумақтарға кешенді экологиялық зерттеу жүргізілетін болады.
СЯҚА аумағында тұрақты негізде келесі іс-шаралар жүзеге асырылатын болады:
– инфрақұрылым объектілерін тиімді басқаруды және дұрыс ұстауды, жөндеуді, реконструкциялауды және жаңғыртуды ұйымдастыру;
– радиоактивті ластанудың таралуын шектеу бойынша жұмыстарды жүргізу;
– шектен тыс радиоактивті ластануға ұшыраған жерлерді қалпына келтіру;
– Семей ядролық қауіпсіздік аймағының қауіпсіздігін күшейту;
– атмосфералық ауаның, жерасты және жерүсті суларының, топырақ пен өсімдіктердің радиоактивті ластану деңгейін тұрақты бақылауды қамтамасыз ету, сондай-ақ Семей ядролық қауіпсіздік аймағындағы радионуклидтердің миграциясының параметрлерін анықтау.
Кешенді экологиялық зерттеулер нәтижесінде қоршаған ортаның негізгі компоненттерінің радиациялық жай-күйі туралы алынған мәліметтер, СЯА әкімшілік шекарасын оның радио-экологиялық жағдайына сәйкес қайта қарауға мүмкіндік береді.
СЯА аумағы екі құрамдас бөлікке бөлінеді:
1) тұрғындарға радиациялық қауiп төндiруi мүмкiн емес және босалқы жерлер санатынан шығарылуы және шаруашылық айналымға берiлуi мүмкiн жерлер;
2) тұрғындарға радиациялық қауiп төндiретiн және онда болуы ерекше тәртiппен реттелетін СЯҚА құруға ұсынылатын жерлер.
– Сынақ алаңы ядролық қауіпсіздік аймақ деп танылу үшін қандай критерийлер қойылады?
– СЯА радиоактивті ластануға ұшыраған және ядролық қару сынақтары жүргізілген жерлері, кешенді экологиялық зерттеулер мен мемлекеттік экологиялық сараптаманың қорытындысы негізінде Семей ядролық қауіпсіздік аймағының жерлері деп ауыстырылады және танылады.
– Заң қауіпсіз аймақ деп белгілеп отырған жерлерді пайдаланған және одан алынатын өнімдердің адамдардың денсаулығына қауіп келмейтіндігіне кепілдік бере ала ма?
– «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» Заң Семей ядролық қауіпсіздік аймағын құру және пайдалану кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Тұрғындарға әлеуетті радиациялық қауіп төндірмейтін жерлерді босалқы жерлер санатынан шығаруға және шектеусіз шаруашылық айналымға беруге болады. Босалқы жерлерді басқа санаттарға ауыстыру туралы шешім кешенді экологиялық зерттеу және мемлекеттік экологиялық сараптама материалдары негізінде қабылданады. Бұл ретте кешенді экологиялық зерттеу материалдарында ұсынылатын қызметтің сипаты ескерілуі тиіс.
– Қауіпсіз деп танылған жерлерді қандай мақсатқа қолдану көзделеді?
– Семей ядролық қауіпсіздік аймағына кірмейтін бұрынғы Семей полигонының шартты түрде таза жерлерін (шамамен 8900 км2) шаруашылық қызметке одан әрі беру мүмкіндігі пайда болады.
Тұрғындарға радиациялық қауіп төндірмейтін жерлерді Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілер талаптарын сақтай отырып, шектеусіз пайдалануға болады.
Сұхбаттасқан
Жадыра МҮСІЛІМ