Құнды жәдігерлер табылды
Тарихта айрықша ізі қалған осындай мекендердің бірі – «Таскешу» керуен сарайы. Керуен сарайына Атырау облыстық тарихи өлкетану музейінің ұйымдастыруымен 29 мамыр және 17 шілде аралығында далалық археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.
Елу күнге созылған қазба жұмыстарының нәтижесінде археологтар 30-ға жуық құнды жәдігер тапқан. Мәселен, олардың қатарында Өзбек хан мен Әз-Жәнібек ханның мөрі басылған күміс тиындар, керамикалық ыдыс фрагменттері, шығыр бөліктері, әртүрлі іздер қалған алтынордалық стандартты кірпіш тастар бар.
«Таскешу» – Ұлы Жібек жолының тармағы болған ежелгі керуен жолы. Оның Батыс Қазақстан аумағындағы ескерткіштерден айырмашылығы, күйдірілген қызыл кірпіштен жасалған және консервациялауды қажет етпейді. Экспедицияны облыстық музейдің археологтары басқарды», – дейді зерттеушілер.
Сондай-ақ республикаға белгілі археолог, орта ғасырлық қалаларды зерттеуші маман, археология бойынша PhD докторы Мұрат Қалменов жетекшілік еткен зерттеу жұмыстары нәтижесінде керуен сарайдың қақпа бөлігі және шығыс, солтүстік бөлігінде орналасқан сарай бөлмелері толықтай ашылып, жалпы көлемі 750 шаршы метр жер аумағынан топырақ шығарылған.
Көзіқарақты оқырман біледі, «Таскешу» керуен сарайын алғаш рет 1950 жылы этнограф Сергей Толстов зерттеген. Одан кейін еліміздің археология мектебінің негізін қалаушы Әлкей Марғұлан бастаған экспедиция керуен сарайын зерттеу жұмыстарында өз қолтаңбасын қалдырды.
«Қазба жұмысын алғаш рет облыстық тарих және археология орталығы 2008-2009-2010 жылдар аралығында үш кезеңде жүргізген. Одан кейінгі зерттеу жұмысын облыстық тарихи өлкетану музейі 2012-2013 жылдары іске асырды. Сегіз жылдан кейінгі үзілістен соң қазба жұмыстары 2021 жылы қайта қолға алынды. Міне, зерттеу жұмыстары биыл да жалғасын тауып, құнды жәдігерлер табылды», – дейді облыстық тарихи-мәдени мұраны зерттеу орталығының басшысы Мұхамбетқали Кипиев.
Оның айтуынша, алдағы уақытта керуен сарайын зерттеу жұмыстары жалғасады.
«Себебі бұл тарихи кешен әлі толықтай зерттеліп біткен жоқ. Жалпы бұл керуен сарайды сақтап қалу үшін яғни ғылыми-реставрациялық жұмыстар жасау үшін құжаттамасын дайындайтын боламыз. Болашақта ескерткішті туристік мақсатта пайдалануды көздеп отырмыз. Биылғы мақсатымыз өз нәтижесімен орындалды деп айтуға болады. Енді сақтап қалу үшін биыл консервация жұмыстары жасалады», – дейді облыстық тарихи-мәдени мұраны зерттеу орталығының басшысы Мұхамбетқали Кипиев.
Әйгілі археолог Әлкей Марғұланның ізін қуған зерттеушілер тарихи ескерткішті тек туризмнің дамушы құралы деп қана қарамайды. Ғалымдар Таскешуді зерттеу – қазақ мемлекетінің түп тамыры Алтын Орданы тағы бір қырынан тануға жол ашатынына сенімді. Әзірге мұнда келесі маусымға дейін реставрация жұмыстары жүргізіледі.
Атыраудағы тарихи орындарға зерттеу жұмыстары мұнымен аяқталмайды. Облыстық мәдениет, тілдерді дамыту және мұрағаттар басқармасының басшысы Әбіл Жоламановтың айтуынша, биыл Қызылқоға ауданындағы Сарайшық қалашығында, Қарабау-2 және Қарақұдық-1,2 қорғандарында археологиялық қазба жұмыстары жоспарланған.
Жеті хан жерленген Сарайшық қаласы – Атырау ғана емес, күллі қазақ тарихы үшін ерекше қасиетке ие киелі орын. Алтын Орда дәуірінде астана ғана емес, өркениеттің ордасы болған Сарайшық қаласын көруге еліміздің түкпір-түкпірінен, алыс-жақын шет мемлекеттерден де туристер, тіпті, зерттеушілер келіп жатады.
Ежелгі Сарайшықта қақпа тұрғызылып жатыр
Атырау облысының орталығынан 50 шақырым қашықтықта орналасқан ежелгі астана Қасым хан билік құрған кезеңде саяси-экономикалық тұрғыда айрықша дамыған, ғылыми орталық болған. Өткеннің ұлағатын ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөл атқарып тұрған Сарайшық қалашығында бүгінде үлкен құрылыс басталды.
Қазіргі уақытта «Қазреставрация» республикалық мемлекеттік кәсіпорнының мамандары ортағасырлық қаланың батыс қақпасын тұрғызуға арналған жұмыстарды бастап кетті. Жоба бойынша ежелгі астанаға кіретін үш қақпа салынады деп күтілуде. «Сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени мұражай-қорығының қызметкерлері бұл оқиғаны тарихи және көптен күткен жаңалық деп отыр. Себебі бұл қақпа келушілерді бір сәтке ежелгі қалаға саяхатқа алып кететін болады.
«Сарайшық» музей-қорығының бас инспекторы, археолог Айбек Тұрарұлының айтуынша, кейбір тарихшылар мен археологтар Алтын Орда қалаларында үлкен қорғаныс пен қақпа болмағанын алға тартады.
«Өйткені олар сол кезде империяның қалаларына шабуыл жасай алатын қауіпті жаулар болған жоқ деген пікірде. Қолда бар тарихи дереккөздердің шектеулілігі мен алуан түрлілігіне байланысты Алтын Орда қалаларында қақпалар мен қорғандардың болған-болмағанын ешкім нақты айта алмайды. Бұл гипотеза әлі күнге дейін ғылыми пікірталастардың тақырыбы болып қала береді. Дегенмен Сарайшық ортағасырлық қала болғандықтан және оның Алтын Ордадан кейін де болғанын ескере отырып, оның ішкі бөлігіне кіруді бақылайтын қақпа болған болуы әбден мүмкін», – дейді археолог.
Дегенмен әйгілі археолог ғалым Әлкей Марғұлан 1950 жылы 22 қыркүйекте Қазақ КСР тарих, археология және этнография институтының Ғылыми кеңесінің отырысында сөйлеген сөзінде: «Сарайшықта екі қақпа болды, біреуі – батыстан, екіншісі – оңтүстік-батыстан, олар керуен жолдарына бағытталды», – деп атап көрсеткен.
«Біз осы ақпаратты ескере отырып және туристердің қалаға жүйелі түрде бару жолын жасақтау мақсатында Сарайшыққа батыстан кіруге болатын қақпа салуды шештік. Біз Сарайшықты дамыту жоспарын жасап, оны Үкіметке ұсындық. Үш қақпа салу ұсынылды. Құрылысты «Қазреставрация» РМК мамандары жүргізеді. Енді барлық маршруттар Батыс қақпаға бағытталады. Асфальт жолдары төселіп, көліктер үшін автотұрақ салынады», – дейді археолог Айбек Тұрарұлы.
Қазіргі уақытта археологтар Сарайшық қалашығында қазба жұмыстарын жалғастырып жатыр.
Визит орталық – бастама ғана
Жақында Сарайшықта жаңа визит орталық пайдалануға берілді. Визит-орталықта меймандардың тамақтануына және түнеп шығуына жайлы жағдай жасалған орындар, сондай-ақ келушілер үшін Қазақ хандығы, Алтын Орда және одан бұрынғы дәуірлер тарихы туралы терең ақпарат беретін экспозициялық зал бар.
Зал экрандармен және ақпараттық терминалдармен, мультимедиалық технологиямен жабдықталған. Сондай-ақ мұнда археология залы да бар. Онда қалашықтан табылған жәдігерлер мен ұлы ғалым Әлкей Марғұланға арналған шағын экспозиция ұсынылды.
Мәлім етілгендей, визит-орталықта балаларға арналған шығармашылық секциялар да бар.
Мәдениет және спорт министрі Асхат Оралов тарихи ордадағы айтулы орталықты Атырауға арнайы келіп көріп кетті.
«Сарайшық» визит-орталығын іске қосу – бұл үлкен істің бастамасы ғана. Қазіргі уақытта Үкімет деңгейінде нысанды дамытудың бесжылдық жоспарын әзірледік. Ондағы жоспарланған үлкен жұмыстардың нәтижесінде бұл киелі орынды шетелдік және ішкі туристер үшін тартымды етеміз деген жоспар бар», – деді министр.
Өткенсіз болашақ жоқ. Тарихымен сусындап өскен жас ұрпақ қана жаһандану дәуірінде ұлттық кодтан ажырамайды. Тарихты зерделеу, оны жас ұрпаққа насихаттаумен бірге, киелі ордаларды ішкі туризмді дамыту мақсатында қолдануға қадамдар жасалып жатқаны қуантады.
Баян ЖАНҰЗАҚОВА,
Атырау облысы