Медеу ауданында орналасқан пәтерлердің бірінде кәмелетке толмаған үш бала бірнеше жыл бойы анасымен адам төзгісіз жағдайда өмір сүріп келген. Балалар 3, 6 және 7 жаста.
Медеу аудандық ПБ ювеналды полиция бөлімінің инспекторы есепте тұрған 1982 жылғы әйелдің отбасын тексеруге әрекеттенеді. Алайда жоспар іске аспай, есік ашылмаған. Инспектор 8 тамызда тағы келіп есік қағады. Бірақ үйден дыбыстар естілгенімен, есікті жан баласы ашпаған. Әрі қарай жағдайды анықтау үшін жергілікті учаскелік инспектор, ТЖД қызметкерлері мен қамқоршылық өкілдері шақырылады. Медеу ауданы ПБ кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі учаскелік инспекторы, полиция капитаны Айжан Бұтабаеваның сөзінше, ең соңында есікті мәжбүрлі түрде ашуға тура келген.
– Тексеру кезінде әйел байланысқа шыққысы келмеді. Жағдайдың жақсы еместігін сезіп, тағы тексере бастадым. Әйел үйде орташа дәрежелі масаң күйде болды. 2016 жылы туған қыз, 2018 жылы туған ұл және 2020 жылы туған бір ұл болды. Үйде тазалық жоқ. Балалардың жағдайы тым нашар. Өмірлік қиын жағдайға тап болған балаларды қолдау орталығына дереу жеткізілді, – дейді полиция капитаны.
Қасықты да қалай ұстауды білмеген
Отбасы мұнда Павлодардан көшіп келген. Бақылаусыз қалған бүлдіршіндерді Алматыдағы қиын өмір жағдайындағы балаларды қолдау орталығының қызметкерлері жан түршігерлік халмен қабылдап алған. Сан түрлі балалардың ауыр тағдырына куә болып, көзі үйренген мекеме қызметкерлері осы жолы түскен балалардың адам аярлықтай болғанын айтады.
– Біздің орталыққа 8 тамыз күні кешкі уақытта кәмелетке толмаған үш бала жеткізілді. Осында жұмыс істеп жүріп қиын өмір жағдайындағы балалардың түр-сипатын жиі көріп жүрсек те, бұл балалардың түрі сондай қорқынышты, аянышты еді. Өмірге мүлдем бейімделмегендері көрініп тұр. Олар адам баласынан қорқатындай. Ең кіші жастағы бала қасықты дұрыс ұстап тамақ іше алмайтын күйде келді. Қазіргі таңда заңнамаға, орталықтың талаптарына сәйкес балаларға қызметкерлер, күнделікті тәрбиешілеріміз бен педагогтарымыз, психологтарымыз көмек көрсетуде. Яғни қызметкерлер балаларды жақсы өмір сүруге бейімдеуге, денсаулықтарын жақсартуға, ортада өздерін жақсы сезінуге бар күшін салып жатыр. Қазір балалардың жағдайы өте жақсы. Әсіресе, екі үлкен баласы. Ал кіші жастағы балаға әлі де медициналық көмек қажет, – дейді мекеме директорының орынбасары Нұргүл Елібаева.
Өкініштісі, балалардың кенжесінде аутизмнің белгілері байқалған. Мамандар балада аутизм спектрінің бұзылуы (АСД) болуы мүмкін екенін айтады. Қазір мекеме қызметкерлері инстанциялар мен емханаларға жүгініп, невропатологтарды шақыртқан. Балаға медициналық көмек көрсету мақсатында психиатр мен терапевтке жолдама берілген екен. Ал бұл отбасымен біршама уақыттан бері таныс көршілері кіші баласының өте арық екенін, бір нәрсе дұрыс болмай қалса басын қабырғаға соғатынын немесе қолымен ұратынын айтады.
– Сәби өмірге келгеніне кінәлі емес қой, тым болмаса жуындырып, тамағын тоқ қылу керек. Ол әйелдің жағдайы қалыпты болып көрінетін. Масаң күйінде көрмеппін. Балаларын үйінен шығармайтын, өте сирек көретінбіз. Бір жыл бұрын баласы үйінен қашып шыққан. Сосын полиция тауып алып келді. Ең сорақысы, есікті ашса үйден шыққан жағымсыз иіс көшені бойлайтын. Балаларға обал, – дейді ашынған көршісі Лариса Георгевна.
Көпшілік ортаға бейімделмеген балалар Алматыға көшіп келгелі бері терезеден көшеге үңіліп отыратын көрінеді.
Деректер базасында кемшіліктер бар
Мұндай келеңсіз жайттар елімізде алғаш рет болып тұрған жоқ. Осыған ұқсас оқиға былтыр Екібастұз қаласында қайталанғаны есімізде. Көңілге қаяу саларлық жайсыз фактілердің көбеюіне не себеп? Елімізде бала құқығына қаншалықты мән беріледі? Тақырып төңірегінде пікірлерді ортаға салу үшін қоғам қайраткері, Бала құқықтары жөніндегі экс-уәкіл Аружан Саинмен әңгімелестік. Оның сөзінше, балаларды есепке алудағы тәртіпсіздік – осындай қорқынышты жағдайларды жіберіп алуға, балалардың жылдар бойы қапаста өмір сүруіне жол ашады.
– Әрине, Алматыдағы жағдай өте қорқынышты. Егер бұл отбасы мамыр айынан бері Медеу ауданының ювеналды полиция бөлімшесінде тіркеуде тұрса, неліктен тиісті органдар БАҚ-та жарияланғаннан кейін ғана мәселені қолға алып отыр? Бұл жерде бір нәрсені ескеру керек. ҚР Бала құқықтары жөніндегі уәкілі ретінде соңғы үш жыл ішінде мен ҮЕҰ-дағы әріптестермен, сарапшы-заңгерлермен және құқық қорғау органдарының өкілдерімен бірге балалардың халықаралық және ішкі сауда схемаларын анықтаумен айналыстым. Бұған ықпал ететін факторлардың бірі – Қазақстанда туған балаларды есепке алудағы кемшіліктер. Соның салдарынан әртүрлі ведомстволардың деректер базасындағы балалар саны Денсаулық сақтау министрлігі мен Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараттық жүйелері, АХАЖ АЖ, Әділет министрлігінің жеке тұлғалардың мемлекеттік деректер базасы (ЖТ МДБ), ұлттық білім беру деректер базасы (ҰБДБ), Білім министрліктеріндегі нақты деректерден ондаған, тіпті жүздеген мыңға ерекшеленеді. Мемлекет басшысының атына жолданған хаттарымда мен бала туғаннан кейін, перзентханада жатқанда-ақ жоғарыда аталған базаларды бір-бірімен біріктіріп, ЖСН беру арқылы мәселені шешу жолдарын көрсеттім. Бірақ биыл ғана ұсыныс пилоттық жоба ретінде Астана қаласының №1 перзентханасында іске асырыла бастады, – дейді экс-уәкіл.
Бұл мәселе неліктен маңызды? А.Саинның айтуынша, бала өмірге келген бойда ЖСН алады, яғни Қазақстан Республикасының азаматы атанады. Оның деректері бірден әлеуметтік блоктың үш ведомствосының ақпараттық жүйелеріне (Денсаулық сақтау, Әлеуметтік қорғау, Білім министрлігі) тартылуы тиіс. Егер баланың анасы, әкесі туу туралы куәлік алмаса, онда бала туралы ешкім білмейді. Бақылау жоқ. ҰБДБ-да балабақшаға немесе мектепке барған жағдайда ғана пайда болады. Сондай-ақ, әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінде, ата-ана төлемге өтініш білдірсе және т.б. жағдайларда ғана. Ал денсаулық сақтау жүйесінде бала туғаннан кейін МСАК-қа (емханаға) ақпарат жіберіледі. Ана мен балаға алғашқы медициналық-санитарлық көмек деңгейінде мейірбикелік қызмет көрсетудің әмбебап прогрессивті моделі қолданылуы тиіс. Қолданыстағы заңнамалық базаға сәйкес, бала дүниеге келгеннен кейін өмірінің алғашқы үш жылында емхананың қамқоршы медбикесі міндетті түрде бақылауы тиіс. Тек денсаулық жағдайы ғана емес, сонымен қатар нәрестенің күтімі, баланың дамуы, отбасындағы балаға деген көзқарас, өмір сүруі, тіпті тамақтануға дейінгі жағдайы анықталады. Медбике баланың өмір сүру жағдайын көреді, есепте көрсетеді. Ақпарат қорғаншылық органдарына, полицияға жіберіледі.
– Әдетте мұндай жағдайларды мәселеге бей-жай қарамайтын адамдар, көршілер бірінші болып анықтайды. Біз балаларға туғаннан кейін ЖСН перзентханада бірден берілетіне қол жеткіздік. Бұл бір-бірімен интеграциялануы керек басқа мәліметтер базасындағы жағдайды теңестіруге мүмкіндік береді. Бұл жүйе толығымен іске қосылса, мемлекеттік орган заңдарды сақтап, сапалы жұмыс істесе «маугли» балаларға қатысты жағдайлар болмайтынына сенімдімін, – дейді ҚР Бала құқықтары жөніндегі экс-уәкіл.
Күйзелісті басудың «қолжетімді» жолына жүгіреді
Ал Алматы қалалық полиция департаменті ащы суды сімірген үш баланың анасы ата-ана құқығынан айырылуы мүмкін екенін айтқан еді. Осы тұста отбасылық психолог Көркем Канцерова әйел адамның ішімдікке салынуы мен бала психологиясы жайлы ойымен бөлісті. Психологтың сөзінше, күйзеліс кезінде әйел үшін ең қолжетімдісі – ішімдік. Оның зардабы ішімдікке тәуелділікке алып барады.
– Әйел адамның ішімдікке салынуының түрлі себептері бар. Әлеуметтік қиындықтар, стрестік жағдайлар болғанда күйзеліске ұрынады. Егер күйзелістен шыға алмаса, мамандарға қаралу керек. Әлеуметтік орталықта тегін психологиялық көмек көрсететін мамандар бар. Бірақ байқағанымыздай, көбі бұл жағдайға мән бермей, стрестік күй әрі қарай ушыға береді. Ал баланы анасынан айыру мәселесіне тоқталсақ, бірінші кезекте балалардың жағдайы маңызды. Ішімдікке салынған анамен тұру, анасынан ажырап қалу, балалар үйіне бару бала үшін – травма. Психологиялық көмекті қалай көрсете аламыз деген сұрағыңызға келер болсам, ең алдымен баланың жас ерекшелігін, эмоциялық күйлерін анықтап кешенді жұмыс істеу маңызды. Уақыт керек, әрине. Балаларды әлеуметтік ортаға баулу білікті мамандармен ақылдаса отырып жүзеге асырылуы тиіс. Баланың даму ережесін, психологиялық ауытқуларын анықтап, осыған байланысты емдік шаралар, терапия жүргізу маңызды, – дейді психолог.
Айта кетейік, үй иесіне ата-ана міндеттерін орындамай, балаларының құқығын бұзғаны үшін айыппұл салынған болатын. Балалар сот шешімі шыққанша алты айға дейін бейімделу орталығында болады. Ал үш баланың ертеңгі тағдыры сот шешімінен кейін белгілі болады.
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ,
Алматы қаласы