Қожеке мұрасы – мол байлық, сарқылмас қазына!

М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қолға алып, облыс әкімдігі қолдаған шарада Қожеке шығармашылығынан дәріс-концерт, «Күйші-композитор Қожеке Назарұлы: тарих, дәстүр және сабақтастық» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырылды, ұлттық ойындардан жарыс болды. 

Райымбек аудандық Баққожа Мұқай атындағы Мәдениет үйінде Қожеке шығармашылығынан дәріс-концертпен бастау алған шарада белгілі ғалым, өнертанушы Сағатбек Медеубекұлы Қожекенің қиындыққа толы тағдыры мен күйшілік өнері туралы құнды деректерді баяндады. Конференцияға мемлекет және қоғам қайраткерлері, музыкатанушылар және әдебиеттанушылар, тарихшылар мен ғалымдар, ақындар мен жазушылар қатысты. Біз Сағатбек Медеубекұлына хабарласып, ақын мұрасына қатысты бірнеше сауал қойдық. 

– «Ұлт тамырындағы «әуендік код қайта жаңғырады» депсіз..

– Ғасырлар бойы бір ұрпақтан келесі ұрпаққа қан арқылы ауысып отыратын әуендік кодтың қайта жаңғыруы – болмай қоймайтын құбылыс. Сондықтан да біз адамзат дамуындағы рухани тамырлас­тықты жоққа шығара алмаймыз, қазақ күйлерінің де бүкіл әлемге ортақ құндылық екенін баса айтамыз. Ұлттық музыка тарихының Қорқытқа дейінгі ғасырлар сілемінде жатқандығын мәдени мұра­ларымыз айғақтап отырғанымен, олар хатқа түспеген күйі әр ұрпақтың құйма­құлақ өкілдері арқылы бізге жетіп отыр. 

Біз отыз жыл бұрын тәуелсіздік алған елміз. Бірақ бізде сана бостандығы, рух азаттығы бірден салтанат құрған жоқ. Өйткені саяси тұрғыдан тәуелсіз болғаны­мызбен, ғасырлар бойы жүргізілген отарландыру және ұлтсыздандыру саясаты санамызға сіңірген, рухымызға ұялатқан әлеуметтік-психологиялық шырмаудан бірден шығып кете алмадық. Қабылданған тауансыз бағдарламалар басталғанымен, баянды болмай су аяғы құрдымға кетіп жатты. Ұлт тарихын кешенді ауқымда жа­зу­ға мемлекет тарапынан баса көңіл бөлінбеді. 

Тамыры тереңде жатқан қазақ музыка өнерінің тарихы түгел хатқа түскен жоқ, ғасырлар бедерінде өмірге келіп, халық жүрегіне ұялаған сан алуан шығармалар тасқа басылмаған күйі дарынды бабалар рухымен бірге уақыт қойнауына сіңіп кетті. Бірақ өнер сабақтастығы, ұрпақ жалғастығы олардың ішіндегі ең таңдаулы­ларын халық жадынан шығармай, бүгінгі заманға жеткізді. Жекелеген жанашыр патриот жандардың жанкешті еңбегінің арқасында еліміздің әр аймағында тұнып жатқан халықтық мұралар ара-тұра жарық­қа шыққаны болмаса, тұтастай кешенді ғылыми зерттеулер жүргізілмеді. 

– Жетісу өңірінің күй мұрасы неге зерттелмеді?

– Қазақтың күй мұрасы мүлде зерт­телмей қалды деуден аулақпын. Осы са­ланы зерттеушілер мүмкіндігінше жұмыс істеді. Олар ұлттық мұрамызды әр жылдарда әр қырынан тануға, танытуға күш салды. Еңбектері музыкатану саласына қосылған үлкен үлес екені даусыз. Әйтсе де, Жетісу өңірінде, әсіресе Қытаймен шекаралас жатқан аудандарда қаймағы бұзылмаған ұлттық музыка үлгілері тасада қалып келгені – шындық. Оның тарихи-әлеуметтік себептері бар еді.

Ұлы жүз тайпалары Патша ағзамның қол астына 1864 жылы ресми кірді. Бірақ құжатқа билеушілер тарапынан қол қойылғанымен, елде бодандыққа қарсы­лық толастаған жоқ. Ресейдің қазақ жерін өз иелігіне алуына қатысты әділетсіздікке төзбей, қарсы шыққан Тазабек, Сау­рық,Солтанбек, Шалтабай, Іліпбай, Қо­же­ке секілді батырлар орыс отарлаушы­ларының жазасына ілікті. Саурық, Таза­бектер түрмеде өлтірілді. Қожекелер зор­лық-зомбылық, қуғын-сүргінге бой бер­мей, ел-жұртын орыс бұғауынан құтқармақ болып, өзіне ілескен 25 үймен бірге Алтай, Іле, Тарбағатай өңірлеріне өтіп, ақыры Іле өлкесіне тоқтаған соң, артынан ел-жұртына 400 үйді көшіріп алады. Олардың ішінде Қожеке күйшінің ұстаздары, тұс­тас­тары, ізбасарлары да бар еді. Солармен бірге бүтіндей бір күйшілік мектеп Шың­жаң жеріне қоныс аударды. 

Шалтабай Алпарұлы да ақын, компо­зитор, айналасына өзі секілді 300 жігітті топтастырып, ел қорғаны болған батыр, ақын әрі әнші еді. 1871 жылы серіктерімен бірге ұсталды. Итжеккенге айдалды. Атыл­ғаны атылып, тоз-тозы шығып, солармен бірге Шалтабай бастаған тағы бір өнер мектебі тағдыр талқысына түсті. Бірақ олар тудырған өнер ел жадында қалды. 

1916 жылғы қанды қырғынға ұласқан Ұлт-азаттық көтерілісте атылғандардың, асылғандардың, шабылғандардың ішінде де небір талантты, дарынды тұлғалар бар еді, олармен бірге киелі өнердің біраз бұтағы кеткені де сөзсіз. 

Қырғыннан аман қалғандары арғы бетке босты. Текес өзеніне аққаны ақты, ақпағаны Қытай мен қалмақтың тонауына түсті. 1917 жылы патша тақтан құлады, «елге теңдік келді» дегенді естіген ел қайтадан атамекеніне шұбырды. Жолда тағы да ажал құрығына тап болды. Аман қалғаны атажұртына табан тіреді. 

Енді теңдік аламыз деп еңсесін көтере бастаған елді екі жікке бөлген, кедейлер табын ғана жақтаған Кеңес үкіметі халықтың жолбастар серкелеріне бүйідей тиді. 1929 жылы ірі дәулеттілерді тәркілеу басталғанда, асыра сілтеуге жол берген кеңестік болшевиктер беделі мен өнеріне қарамай, бай ауылының адамдарын да қуғынға түсірді, барын берсе қолынан, бермесе жолынан тартып алды. Ел ішіне іріткі түсті. Тағы да босқындық басталды. Жұрттың жалдысы мен малдысы, әлдісі мен сәндісі амалсыз тағы да шет ел ауып кете барды. Мысалы, Мергенбай Ердене­ұлы­ның, Сыбанқұл Қалбасұлының күй­шілік-домбырашылық мектептері де түгелімен осы жылдары ауды. Тағы да олар­мен бірге ақындық, әншілік, жыршы­лық, шежірешілік өнерлердің негізгі діңдері ілесе кетті. Оларға «босқын» емес, қасақана «қашқын» деген ат тағылып, сенімсіздік мазмұндағы насихат тара­тылды. 

1932 жылғы Голощекин басқарған би­лік әдейі ұйымдастырған аштық, 1937 жылғы сталиндік-голощекиндік репрес­сия, 1941-45 жылғы соғыс елдің ең өнерпаз азаматтарын тағы да жалмады. 1956 жылы КСРО мен Қытай арасындағы шекара ашылып, солақай саясат сойылының соқ­қы­сынан еріксіз елден іргесін алшақтатып алған жұрт атамекеніне қайта орала бас­таған. Бірақ 1962 жылы шекара жабылып қалды. Атамекенін аңсап келгендер өз туыстарының ортасында өгейсіді. Жергі­лікті тұрғындар мен Отанына оралғандар арасында жасанды «психологиялық» перде тұрды. Көшіп келгендердің өзіне де, өнеріне де «артта қалған», «сырттан кел­ген» деген көзқарас қалыптастырылды. Онсыз да көненің бәрін тәрк етіп, жаңа заманға лайық совет адамын жаңадан тәрбиелеп өсіруге көзсіз ұмтылған кеңес­тік­терге ата дәстүрін қаймағын бұзбай қайта алып өткендер «жабайылау» көрінді. Сол «артта қалған», «жат жерден келген», «жа­байылау» қазақтар көнеден келе жат­қан күйшілік, әншілік, жыршылық өнер теңізінің алып толқынын ала келген еді. 

Бірақ Кеңес үкіметі оларды көре тұра көрмегенсіді, біле тұра білмегенсіді. Небір дарындыларға домбыра орнына қоға ұстатып, мал соңына салып қойды.

Сырттан келгендерге ғана емес, шек­ара­лық ауданның жергілікті тұрғындарына да «шет елде туысы бар» деген күдікпен қарады. Сөйтіп, бұл өңірде тұншығып жатқан өнер салалары тоқсаныншы жылдарға дейін жинаусыз, жариялаусыз, зерттеусіз қалып келді. Жинау, жариялау, зерттеу, насихаттау ісі жекелеген ғалым­дардың, өнер адамдарының табанды еңбегінің арқасында өгіз аяңмен жыл­жыған күйі елеусіз ғана бұл ғасырға да ат басын тіреді. 

– Ол жекелеген ғалымдар кімдер еді?

– ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіровтер бұл өңірдің дарынды тұлғалары туралы пікір айтып, мұраларын хатқа түсіріп, кейбірін жариялап баспасөз, баспа өнімдері арқылы елге танытуды бастаған болатын. Бірақ бұл іс Кеңес үкіметі заманында жалғасын таппады. Бірді-екілі ақпараттар энциклопедия­лық мақалаларда, азын-аулақ пікірлер зерттеу нысанына қатысты айтылғаны болмаса, арнайы қолға алынбады. Оның басты себептерін жоғарыда айтып өттік. Тек «жариялылық», «демократиялық» және «қайта құру» деген саяси науқандар басталған жылдары жоғалғанды іздеу, өшкенді жандыру, өлгенді тірілту істері әр жерде бас көтерді. Мұндай игілікті іс сол кездегі Алматы, Талдықорған облыстарының аумағында да жүзеге аса бастады. Нәтижесінде, бұрын еш жерде жарияланбаған күйшілердің, домбырашылардың, ақындардың, әнші-сазгерлердің шығармалары жарық көре бастады. Бұл істе музыкатанушы ғалым Базаралы Мүптекеевтің, Тоқтар Әлібектің, Ғалымжан Серікбайдың еңбегін ерекше атап өтуге тұрады. Бұған дейін зерттеу нысаны болмаған күйшілердің мұраларын жинау үшін ұрпақтары тұрған өңірлерді өз күштерімен жаяу-жалпылап іздеп жүріп тағдыр шашқан тарыны еңбекқор дихан­шыдай еңбектеп жүріп жинады. Жарыққа шығарды. Ғылыми айналымға қосты. Сөйтіп, Жетісу өңірінде қазақ күй өнерінің ұлы шаңырағы барын, әншілік-сазгерлік өнерде Кенен Әзірбаев пен Дәнеш Рақышевтен басқа да саңлақтар барын, ақындық-жыршылық өнерде Құлмамбет пен Бөлтіріктен өзге де дүлдүлдер барын ғылыми негізде дәлелдеді. 

 Халық өнерінің жанашыры ретінде бұл істің басы-қасында болғандықтан, Жетісу өңірінде, әсіресе оның Хантәңірі, Алатау айналасында ғасырлар бойы тұнып жатқан Қожеке биікке көтерген күйшілік-дом­бырашылық дәстүрдің алтын қазықтарын таныстырып болдық деп айта алмаймыз. Әлбетте, «ел іші – өнер кеніші». Әлі де бабалардан қалған бұл дәстүрлерді арнаулы оқу орындарын бітірмей-ақ өз ауылында бүгінгі күнге сабақтастырып келе жатқан тұлғалар аз емес. Олар туралы болашақта сөз болары анық. 

Әрине, Қожекенің күйшілік-домбыра­шылық дәстүрі қазіргі заманда жаңа сер­пінмен жалғасын тапты. Жаңа талант­тармен толықты. Әлі талай он саусағынан күй сорғалаған дарындылар дүниеге келері сөзсіз. 

– Қожеке әулетінде күйшілік қабілет тұқым қуалаған ба?

– Тәуелсіздік алғалы сана бостандығы, рух азаттығы жоғалтқанымызды табуға жол ашты. Солай бола тұра біз ататек ше­жіресі дегенге әлі де сақтықпен қараймыз. Оның екі себебін жасыра алмаймыз да: біріншісі – қоғамда ауызша жеткен ше­жірелердің ғылыми негізіне сенбестікпен қарау бар; екіншісі – атадан балаға қалған шежірені жалпы ұлттың тұтастығына жаратудың орнына жеке бастың қамына пайдалануды жөнкөруші­лік бар.

Бұл екеуін де санадан ысырып тастасақ, жеке тұлғаның болмысын тереңірек білу үшін тектану (генетика), шежіретану (генеология) ғылымдары көмекке келеді. Бұл ғылымдар адамзат, жан-жануарлардың қаны арқылы атадан балаға берілетін ерекше мінез-құлық, қасиеттердің сабақтастығын да, тыныс-тіршілігінің даралығын да, тарихи-әлеуметтік байланысын да арнайы зерттейді. 

Күйші, домбырашы, әнші, сазгер, ақын, жыршы-жырау, батыр, қайраткер­лердің, яғни тарихи тұлғалардың ататек кестелерін жасауды мінейтіндер де, сынайтындар да табылары хақ. Бірақ ғылыми таным тұрғысынан қарасаңыз, кез келген адамның шыққан тегі болатыны, ол тек қан арқылы атадан балаға беріліп отыратыны және ол адам алдымен өз отбасында тағылым, тәрбие алатыны, әулет дәстүрінен үйреніп өсетіні – әлеуметтік-психологиялық заңдылық. Біреуге ата-ананың сыртқы әлпеті берілсе, біреуге мінез-құлқы, енді біреуге қабілет-қарымы беріледі. Біздің айтпағымыз – атадан балаға берілген қабілет.

Қабілеттердің қай-қайсысы да адам бойына әуелі тұқымқуалаушылық арқылы беріледі. Яғни, қабілет әкеден балаға, баладан немереге, немереден шөбереге сабақтасып, жалғасып отырады. Ахмет Жұбановша айтсақ, өнер «ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады...» Мұны біз әлемге әйгілі тұлғалардың тегінен де білеміз. Басқа ұлттан мысал келтірмей-ақ, өзіміздің төл мәдениетіміз бен ғылымы­мыз­дың дамуына өлшеусіз үлес қосқан Жұбановтар әулетіне назар аударсақ, тіл біліміне түрен салған Құдайберген Жұбанов, ұлттық музыкамызды әлемге әйгілеген Ахмет Жұбанов, қылқаламымен сезім қылын шерткен Ақырап Жұбанов, тіліміздің тінін танытқан ғалымдар – Есет Жұбанов пен Асқар Жұбанов, музыка саласында композитор ретінде белгілі әрі осы салада білім беру мен зерттеу ісін басқарған Ғазиза Жұбанова, шетелдерге есімі мәлім химик-ғалым Болат Жұбанов, биология ғылымдарының докторы Ажар Жұбанова, филология ғылымдарының кандидаты Ардақ Жұбановалар – еліміздің мақтанышына айналған тұлғалар. 

Кейде қабілет ортаға бейімдеушілік нәтижесінде қалыптасады. Адам өзінде жоқты өзгелерге еліктеу, солардан үйрену, бойына сіңіру, әдетті іске айналдыру арқылы қабылдайтын құбылыс өмірде аз кездеспейді. 

Тұқымқуалаушылыққа да, ортаға бейімделушілікке де мысалды қазақ әулеттерінен де көруге болады. Мысалы, Жетісу өлкесінің Хантәңірі өңіріне әйгілі күйшілік-домбырашылық мектептің ірі өкілі, даңқты Мергенбайдың арғы атасы Байғозы да, өз әкесі Ердене де, өзінің балалары Нұрмұханбет, Бекмұханбет, Қожақан, Әуезхан, Ыбырайымхан да, немерелері Меңдеке, Әскерхан, Аятхан, Сауқынбектер де күйші-домбырашылар. Бұл күйшілік-домбырашылық қабілеттің бір ұрпақтан екінші ұрпаққа тұқым қуалау арқылы берілгенін айқындайды. Ал енді ортаға бейімдеушілік те бұл әулетте бол­ған. Мергенбай әдетте жұма намаздан кейін әулетін жинап, алқақотан отыр­ғызып қойып күй тартқызады, тыңдатады, сынатады екен. Әуелгі кезек күйшіге беріледі. Ол өзінің соңғы шығарған күйінің шығу тарихын, яғни не себеп болғанын, қалай шығарылғанын айтады. Қай кезде де айтуға ерекше мән беріледі. Өйткені айту көпшілікке арналып отырғандықтан, айтушы шешен тілмен әркімнің санасына сіңіп, жүрегіне ұялайтындай түсінікті де әсерлі сөйлеуге тырысады. Өзгелер зейін қоя тыңдап отырады. Тыңдау – басты талап. Күй тыңдау үдерісі кезінде ешкім қимылда­майды, үн шығармайды. Бар ықыласы мен зейіні күйде болады. Онсыз күй тыңдал­майды, тыңдалмаған соң қабылданбайды. Келесі кезек домыбырашыға келеді. Домбырашы жаңағы тартылған күйді қайта тартып шығуы керек. Ол болғаннан кейін келесі домбырашы тартады. Одан кейін келесі домбырашы кезектеседі. Сөйтіп, айнала домбыра ұстағанның бәрі жаңа шыққан күйді жағалай қайталап шығады. Нәтижесінде, жаңа шыққан күй әркімнің санасында жатталып қалады. Күй тарту болған соң Мергенбай тыңдаушы­лардын күй туралы сұрайды, домбырашы­лардың қалай тартқанын айтқызады. Әр сыншы мақтамайды, дәріптемейді, тек қалай қабылдағанын ғана айтады да қояды. Соңында сөзді Мергенбайдың өзі алып, төрелігін айтады. 

Әкенің назарына іліну үшін келесі кезекте өзгелер де күй шығарып келуге тырысады. Мергенбайдың кенжесі күйші-домбырашы Ыбырайымхан қария: «былай шыққан соң әркім өз бетімізше күй шығарып, оны тартып көріп, бірімізге біріміз сынатып аламыз. Сөйтіп, күй шығармай жүргендер де күй шығарып, домбыра тартуымызды жетілдіріп, әрбірден соң оңашада өзара бәсекелісіп қалатын едік» дегенді айтқан еді. Бұған қарап, бойында қан арқылы берілген қабілеті бар бәсекелестер арасында ортаға бейімдеушілік үдерісі де ұдайы жүріп отырғанын білеміз. 

Үлкендердің айтуынша, Мергенбай әулеті мен Қожеке әулетінің арасында күй­шілік-домбырашылық өнерде бәскелестік болған. Өнер бәсекесі өзге­лер­дің де домбыра тартуды үйреніп, көрші ауылдан озып кетуге итермелегені шын­дық. Бірақ Мергенбай қалай да Қожеке әулетінен асып түсу мақсатында ғана әр жұ­мада өз балаларының ортасында күйшілік-домбырашылық бәсекесін ұйымдастырып отырған десек қателесеміз. Бұл дәстүр атасы Байғозыдан, әкесі Ерденеден келе жатқан еді. Ердене өзінің бірге туған бауырлары Шыңғысбай, Сапақ, Тілеуберді, Қаражандармен бірге әкесі Байғозының алдында сан мәрте күй тартқан болатын. Осы дәстүр қазақта бұрыннан бар. Оның тамыры сонау әл-Фараби замандарында жатыр.

– Осы дәстүр Қожеке әулетінде болған ба?

– Бұл дәстүр Қожеке әулетінде де ұр­пақ сайын жаңғырып отырғанын уақыттың өзі дәлелдеп отыр. Қожеке Назарұлының туғанына 200 толуына арналған мерейтой аясында фольклорлық-этнографиялық һәм тарихи экспедиция кезінде естігеніміз – Қожекенің әкесі Назар да асқан шебер күйші, Назардың әкесі Қасабай да дәулескер домбырашы болған. Атасы мен әкесінің тәрбиесін көрген Қожеке де әкеден өте туған күйші де, домбырашы да болғаны өз алдына, ол да ата дәстүрін жалғастырып, өзінің кіндігінен тараған ұлдарына да, қыздарына да күй үйретуден жалықпаған. Соның нәтижесінде ұлдары Нұрқа, Ақмолда, Рахметолла, Рақыш, Кенжақын, Батталқазылар, қызы Көк­шегір, немересі Зиядахандар өз ортасынан озық күйші-домбырашылар болыпты. Енді осылардың ішінде тарихта есімі ерекше аталатын Рақыш та Ахметжан, Шолпанбай, Тұрсынғазы, Смайыл, Орынхан, Әділхан, Мұратбек есімді ұлда­рына атакәсібін жалғастыруды аманат­таған. Ал енді өз көзімізбен көргеніміз – Батталғазының немересі, яғни Қожекенің шөбересі Тілеуберді Шығайұлы ата-бабалары тартқан күйлердің шығу тарихын жатқа білетін болып шықты. Демек, Қожеке күйшілік мектебінде күй шежіресін айту өнері де дәстүрге айналған деп білеміз. Ал енді осы Тілеубердінің баласы, яғни Қожекенің шөпшегі Мәлік – күйші әрі домбырашы екен. Қожекенің жиен­шары Рысбұбі Әмзебекқызы өзіне дейінгі күйлерді бұзбай тартатын домбырашы әрі күй шығарып тартатын күйші де екен. Тілеубердінің немересі, яғни Қожекенің туажаты, алтыншы сыныпта оқитын Азамат та, Қожекенің шөпшегі Дәлет­бекұлы Бейбарыс та он саусағынан күй сорғалаған домбырашы болатын тума дарын екенін танытты. Демек, Қожеке әулетінде де күйшілік-домбырашылық дарын қан арқылы берілгені даусыз. 

– Осы күйшілік дәстүрлер қаймағы бұзылмаған күйі жетті ме бізге?

– Бір өкініштісі, күйшілік қабілет қан арқылы тұқым қуалаған Мергенбай күйшілік мектебінен шыққан күйлер бізге толық жетпеді. Оның себебі тарихи, саяси, қоғамдық әлеуметтік жағдайларда жатыр. Егер Қожеке күйшілік мектебінің өкілдері өмір сүрген ортада, яғни Қытай жеріндегі қазақ ауылдарында күй өнерін өрістетуге билік тарапынан қырын қарау үстемдік етпеген болса және олар Қазақстан тәуелсіздік алған жылдарға дейін өздері тамыр жайған өңірде өмір сүрсе, сол ортадан 1956–1962 жылдары Отанына оралған Мергенбай күйшілік мектебі Кеңес үкіметінің сыңаржақ саясатының салқынына ұрынды да күй де, күйші де еленбеді, ескерілмеді, санадан ысырып тастау шалғысына ілінді. Сөйтіп, күй де, күйші де тарих сахнасынан, халық жадынан бірте бірте өшірілді. 

Дәтке қуат болатыны – Қожекеден тараған күйшілік өнер сабақтастығының үзілмей, бізге жеткендігі. Бұл – ұлттық музыка өнеріне бергені де, берері де ұшан теңіз мол байлық, сарқылмас қазына...

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан 

Болат АБАҒАН, 

Жетісу облысы