Ал осы жылдың бірінші жартыжылдығының өзінде ғана халықтың құмар ойындарға жұмсаған шығыны 100 миллиард теңгеден асып жығылған. Оның себебі де жоқ емес. Өйткені қазір елімізде құмар ойындардың жарнамалары кез келген онлайн платформада қолжетімді. Бұл өз кезегінде лудомания дертіне шалдыққан адамдардың қатарын өсіріп, нарықтың осы түрі кеңінен қанат жаюына мүмкіндік беріп отыр. Күні кеше Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен өткен Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында бұл мәселе тағы айтылды. Лудоманияға қарсы күресте алдыңғы кезекте қандай шара қабылданғаны дұрыс? Бұл туралы Мәжіліс депутаты, «Amanat» партиясының мәжілістегі фракция жетекшісі Елнұр Бейсенбаев не дейді?
– Бүгінде лицензия алған ойын канторларының ашықтан ашық жұмыс істеуіне заңымыздың өзі мүмкіндік беріп отыр. «Ойын бизнесі туралы» заң құмар ойындардың заңдылығын реттеуді ғана міндеттейді. Яғни, мемлекеттен жасырып заңсыз құмар ойындарын салуға тыйым салынады, бірақ олардың «кәсібін» көпшілікке қандай жолмен жарнамалап жатқанына жауапкершілік алмайды. Олардың бұл әрекетіне тосқауыл қою үшін заңға қандай өзгеріс енгізу керек?
– Қазақстанда қанша адамның лудоман екені туралы әзірге нақты статистика жоқ. Дегенмен сала мамандарының жасаған ресми статистикасына сүйенсек, әрбір бесінші жастың құмар ойын ойнайтыны белгілі. Егер елімізде 5 миллиондай жас азамат бар деп есептесек, онда олардың бір миллионы құмар ойынның жетегінде жүр.
Өзіңіз де айтып отырғандай, 2023 жылдың бірінші 4 айлығының қорытындысы бойынша осы букмекерлік кеңселердің айналымында 100 млрд теңгеден астам қаражат болған. Ал 1,5 жылды алатын болсақ, айналымдағы ақша 1 трлн теңгеден асқан. Бұл өте көп сома. Сонда елімізде 1 миллиондай адам құмар ойын ойнайды деп есептесек, онда әрқайсысы орта есеппен 1 миллион теңгесін осы ойынға салады деген сөз.
Былтыр жетінші шақырылымдағы Мәжіліс депутаттары лудоманияға қарсы заң жобасын әзірледік. Биыл осы қыркүйек-қазан айларында Мәжіліс депутаттарының қарауына шығарамыз. Бұл заң жобасы ойын бизнесінің жарнамасын шектеуге, лудомандардың ойнауына кедергі жасауға бағытталған. Бұдан бөлек, еліміздің әрбір өңірінде лудомандарды «емдейтін» жекеменшік орталықтар жұмыс істейді және психологтар көмек көрсетеді.
– Біздің елдегі түрлі халықаралық және спорттық жарыстарға букмекерлік кеңселер демеушілік көрсетіп отыр. Тіпті, футболдың ресми серіктесі ретінде-ақ өз мақсаттарын жүз пайыз жүзеге асырады десек болады. Мұны құзырлы орындар олардың салық төлеуімен байланыстырады. Салық үшін ұлт саулығына салғырт қарау қаншалықты дұрыс?
– Әрине, бұл дұрыс емес. Бұл сөзге дәлел сол, Мемлекеттік кірістер комитетінің деректеріне сәйкес, былтыр ойын бизнесін ұйымдастырушылардың салық аударымдары 109 миллиард теңгеге жеткен. Ал осы ойынқұмарлықтан зардап шеккен бір науқасты лудоманиядан емдеу курсы орта есеппен 400 мың теңгедей болады. Елде осындай 350 мыңға жуық адам бар екенін ескерсек, оларды емдеуге жұмсалатын шығындар 140 миллиард теңгеге жетеді екен. Яғни осындай құмар ойынға қызыққан бір адамды емдеуге кемінде 5 ай уақыт кетсе, емінің өзіне айына 600-700 мың теңге жұмсалатын көрінеді. Қарап отырсаңыз, құмар ойындардың көрігін қыздырып отырғандар қаншама адамның өміріне балта шауып, өмірмен қош айтысуына себеп болады. Оның сыртында қазақстандықтардың арасында букмекерлік кеңселер мен казиноларға, ойын үшін кредит алғандардың банк алдындағы берешегі тағы бар. Сондықтан бұл жерде букмекерлік кеңселер ұтқанмен, мемлекет ұтылып отыр.
Жаңа айтып отырған заң жобасы негізінен ойын бизнесімен айналысатындардың, әсіресе букмекерлік кеңселердің жұмысына барынша шектеу қоюға бағытталған. Солардың негізгілеріне тоқталып өтсем, букмекерлер мен тотализаторлар жарнамасын шектеуге байланысты болып отыр. Атап айтқанда, ғимараттардың қасбетіне, көлік құралдарына жарнама ілуге, сондай-ақ, БАҚ-та, интернет-ресурстарда, ТВ мен радиода, тұрақты басылым беттерінде, кино және видео өнімдерде, анықтамалық қызмет көрсету сервистерінде жарнамалауға толық тыйым салу қажет. Екінші, 21 жасқа толмаған азаматтарды құмар ойын ойнауға тартқан немесе ойнауға мүмкіндік жасаған заңды тұлғаларды әкімшілік жазаға тарту көзделеді. Үшіншіден, несиелік берешегі бар жеке тұлғалардың құмар ойын ойнауына толық тыйым салу ұсынылып отыр. Төртіншісі – интернет-казино ұйымдастырғандарды қылмыстық жауапкершілікке тарту болса, бесіншісі –балалар ұйымы, білім беру, денсаулық сақтау, мәдени және діни ұйымдар орналасқан ғимараттар мен тұрғын үйлерде лотерея таратуға немесе лотерея терминалдарын орналастыруға тыйым салу қарастырылмақ. Алтыншыдан, жұмыс істеуіне сотпен тыйым салынған шетелдік ойын бизнесін ұйымдастырушылардың тізімін жасау және олардың пайдасына қаржылық операция жүргізуге банктер мен төлем жүйелеріне тыйым салуға тиіспіз. Бұдан кейін букмекерлік кеңселер мен тотализаторлар арқылы ойын бизнесін ұйымдастырушыларды өз аппараттары мен бағдарламалық жүйелерін мемлекеттік кіріс органдарының ақпараттық жүйесімен интеграциялауды міндеттеу маңызды.
– Президент құмар ойындарға қатысты шектеулерді күшейтуді тапсырды. Күрес неден басталу керек деп ойлайсыз?
– Алдымен құмар ойындарға қатысты қолданыстағы құжатты қатайту керек. Бұл заң қолданысқа енсе, құмар ойын ойнайтындардың қатары біршама азаяды. Бірақ бір нәрсені ескеру керек, бұл тұста біздің алдымызда нақты KPI жоқ: 50 пайыз немесе 60 пайызға дейін азайтамыз деген. Біз – «AMANAT» депутаттары, бұл дерттің тамырына түбегейлі балта шапқымыз келеді.
– Лудоманияға қарсы күресте тәрбие ісі мен түсіндіру жұмыстарына ерекше мән берілуге тиістігі айтылды. Түсіндіру жұмысы қаншалықты септігін тигізе алады деп ойлайсыз?
– Лудомания – расымен де өте проблемалық мәселе болып тұр. Тіпті, Президенттің өзі кеше Жолдауында бұл туралы айтты. Онымен күресті тек Мәжіліс депутаттары жүргізбеуі керек, біз қоғам болып күресуіміз керек. Бір ғана заңмен мәселе шешілмейді.
Өзіңіз білесіз, адамдар аяқ тартады деген үмітпен темекімен күресу үшін оның қорабының сыртына никотиннен болатын түрлі аурулардың фотосын жабыстырып шығарып жатыр. Бұл тәсіл расымен де нәтиже беріп жатыр. Сана-сезімі бар адамға бұл да болса ой саларлық дүние. Ендеше біз де осы лудоманияның құрбаны болған адамдардың тағдыры туралы түрлі роликтер, мақалаларды БАҚ-та жариялауымыз қажет, әлеуметтік желі арқылы жиі көрсете беруіміз керек. Құмар ойын салдарынан қазір өте қайғылы жағдайлар жиі болып жатыр. Бәлкім қазір ойнап жүргендер қойып кетпесе де, жаңа лудомандар пайда болмайды. Яғни, проблеманың одан әрі ушығуына жол бермеу керек.
Сұхбаттасқан
Жадыра МҮСІЛІМ