Бұл сапарда ғалымдарымыз Алаш тарихына қатысты құнды деректер таба алды ма? Мұрағатымыз жаңа деректермен толықты ма? Біз бұл сауалды жас ғалым, алаштанушы Ұшқын Сайдырахманға қойған едік.
– Ұшқын, «Алаш жолымен: Ресей бағыты» экспедициясының о бастағы бағыты қандай еді? Жалпы экспедицияға шығу идеясы қалай басталды?
– Бұл экспедицияның алдында да институттың екі қызметкері көктем айларында арнайы Мәскеу, Воронеж қалаларына барып, архив қорында жұмыс істедік. Бірақ онда уақыт тар, қол күші аз болғандықтан аса зәру құжатты ғана қарап, кейбір діттегенімізге қолымыз жетпей пұшайман күйде қайтып едік. Топтық түрде, үлкен құрамда экспедицияға шығу идеясы сонда туды.
Ресейге бағытталған бұл экспедиция бір айға ұласты. Негізі бір ай дегеніңіз де архив жұмысы үшін көп уақыт емес. Өйткені нақты мысалмен айтсам, Ресей мемлекеттік архивінен мен бір жеке тұлғаның ісін қарауға тапсырыс бердім. Бірақ құжат 14 жұмыс күнінде қолыңызға тиеді деп жауап берді. Қазақ «кісідегінің кілті – аспанда» дейді. Бұндайда күткеннен басқа түк те қайран қыла алмайсың. «Алаш жолымен: Ресей бағыты» экспедициясында біз үш топқа бөлініп, әр топ нақты міндетіне сай таңның атысы, кештің батысымен жүйелі жұмыс атқардық.
– Экспедиция аясында 50-ге жуық кітаптың түпнұсқасын қарап, электронды нұсқасын әзірлеген екен. Олардың арасында бұрын елге танылғандары бар ма? Әлде, бәрі белгісіз болып келген кітаптар ма?
– Ә.Бөкейхан атындағы Алаш ғылыми-зерттеу институтының алдына қойған мақсаты – белгісіз Алаш қайраткерлерінің еңбегін жинақтау, сол мұраларды ғылыми айналымға енгізу. Институт неліктен бұл мақсатты көздеді десеңіз, тәуелсіздіктен бергі отыз жыл ішінде шығармалары жинақталған Алаш қайраткерлерінің саны көп санағанда отыздай ғана. Бұл өте аз. Ал Алаш қозғалысы айналасы 20 адамның әрекеті емес қой. Ол үкімет жасақтап, әскер құрған, автономия тіктеген, іргелі рухани мұра қалдырып, ұлттық ғылым тағанын қалыптастырған ауқымды қозғалыс. Ұлтты биік сапаға көтерген құбылыс. Қазірге дейін есім-сойы анықталған Алаш жолындағы қайраткерлердің саны 3000-нан асып отыр. Сондықтан институт бұған дейін еңбегі жарық көрген тұлғаларды емес, аты беймәлім, мұрасы көмескі қайраткерлерін нысанаға алды. Және осы уақыт еншісінде Сейітбаттал Мұстафаұлы, Абдолла Байтасұлы, Біләл Сүлейұлы, Біләл Малдыбайұлы, Мұстақым Малдыбай, Сейдәзім Қадырбай қатарлы тұлғалардың еңбектерін оқырмандарға ұсынды.
Ал экспедиция аясында анықталған 50 кітаптың ішінде біз ізіне түскен тұлғалар өте көп. Мысалы, Сейітбаттал Мұстафаұлының «Зуфнун» романын осыған дейін қанша іздесек те таба алмай келіп едік, бұл туынды осы жолғы экспедицияда олжамызға бұйырды. Сол секілді осы реткі табылған жоқтың арасында алда жинағы жарық көретін Мәннан Тұрғанбайдың «Бөтен сөз әдісімен танысу» еңбегі, Иса Тоқтыбайдың туындысы, Әлмағамбет Қасым, Жұмахан Күдерінің оқу құралдары және басқа да тұлғалардың кітаптары бар.
– «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналының өзі толық табылған жоқ. Жалпы ХХ ғасыр басында шыққан өзге де басылымдарды толығымен жинақтай алдық па?
– Өткен ғасырдың 50-жылдары библиограф ғалым Үшкөлтай Сухбанбердина бастаған жинақтау үдерісі әлі де жүріп жатыр. Ол кісі «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті», «Айқап», «Қазақ» басылымдарының библиографиялық көрсеткішін құрастырды. Міне, содан бері біз жоқты толықтау, кемді бүтіндеу жолындамыз.
Турасын айтсақ, тәуелсіздік алып, дербес ұлт саясатын жүргізгеніне 30 жылдан асқан мемлекетте жинақтау жұмысы әлдеқашан аяқталуға тиіс шаруа. Қазіргі біздің атқаратынымыз – сол дүниелерді қорыту, пайымдау, ұлт мүддесі тұрғысынан тұжырымдау болуы керек еді. Алайда әлі бірінші саты, түгендеу басқышында жүрміз. Мысалы, математикадан оқу құралын жазған Міржақып Дулатұлы, Мәннан Тұрғанбайұлы, Сұлтанбек Қожанұлы, Әлімхан Ермек, Қаныш Сәтпай, Кәрім Жәленұлы, Әлмағамбет Қасымұлы қатарлы қайраткерлер бар. Қазір осыны математиктерден сұрасаңыз, «Есеп құралын» жазған Міржақып пен «Ұлы математика курсының» авторы Әлімханды атап беруі мүмкін, қалғанын білмейді. Өйткені Мәннанның да, Кәрім Жәлен мен Әлмағамбет Қасымның да еңбектері жинақталмаған. Егер осы тұлғалардың мұрасы 30 жылдан бері жинақталып қойғанда, қазіргі буынның міндеті жазған еңбектерін бір-бірімен салыстырып талдап, қолданған атау-терминдерін, енгізген жаңалықтарын бағамдап пайымдау болатын еді. Өкінішке қарай оған жете алмай келеміз. Алаштануда көш кейін қалып жатқанымыз дейтін себебім – осы.
Негізі, бұл мәселенің объективті бір себебі бар. Алаш тарихын түгендеп, мұрасын жинақтайтын, жүйелейтін қаржылық тұрғыдан мұңсыздандырылған, өз алдына отау бір институт болуы керек еді. Осы мекеме 30 жыл ішінде сіз атап отырған басылым тігінділерін, жеке тұлғалар мұраларын жинақтап, жүйелеп ғылыми айналымға енгізуге тиіс-тін. Тіпті, керек болса, бұл институт билікке Алаш ұстынына құрылған өміршең идеологияны да әзірлеп бере алар еді. Алайда үкімет тарапынан ондай қадам болмады. Бұл олқылықты көргеннен кейін, «Ұлттың жоғын ұйықтап жүріп емес, ояу жүріп іздеу керек» деген ұлт көсемі Әлихан Бөкейханның сөзін ұстанып, зар илеп отыра бергеннен оңалмаймыз деп сергек көңілмен өзімізге серт бердік. Алаштың ақтаңдағын анықтайтын жеке институт құрдық. Жоқшы жолына түстік. Институттың үлкен стратегиялық жоспарында ұлт баспасөзіне арналған 100 томдық еңбек шығару, «Алаштың 100 оқулығын» оқырманға ұсыну, кем дегенде 100 қайраткердің шығармашылық мұрасын ғылыми айналымға енгізу міндеті тұр. Бұл мұралар жинақталып, қатарға қосылмайынша біз Алаштанудың келесі биігіне көтеріле алмаймыз. Сөздің дәл мөртінде астын сызып, маңыз беріп атап өткім келетіні – Алаштану гуманитарлық ғылымның бір бұтағы ғана емес, ұлттық идеологияның тіні, мемлекеттік стратегияның түпқазығы. Елшілдікті, отан үшін жанпидалықты көрсете алатын – осы Алаш жолы. Бұл құндылықты өзге ешкімнен сатып та, көшіріп та ала алмаймыз.
– Қазан, Уфа, Петербор архивтеріне, құпия құжаттарға еркін қол жеткізуге мүмкіндік бар ма? Әлде, әлі де кедергілер кездесе ме?
– Жасырмай айтсам, құжаттарға қол жеткізу уақыт озған сайын қиындай береді. Ең мамыражай уақыт тәуелсіздік алғаннан кейінгі онжылдық еді. Ол кезде көршілес елдердегі архивтен дерек іздеу оңай болатын. Қазір кедергі көп. Кейбір қорлар жабылып қалған. Әлдеқандай құпияны қызғану, тіксіну бар. Саяси жағдайға байланысты Ресейде де құжат алу, дерек іздеу оңай болып тұрған жоқ. Қауіпсіздік қызметінен рұқсат алу, елшіліктен қатынас хат әкелу сықылды әралуан оралғы, қолбайлаулар бар. Сондықтан зерттеуші ғалымдар бұрынғыдан да ширақ қимылдап, уақыт озған сайын жоғалатын дүниені игеріп, керекке жаратуымыз қажет.
– Нұржан Сәдірбекұлы facebook әлеуметтік желіcінде «2023 жылы 25 тамызда шыққан Архив қорының құжаттарын сақтау, қабылдау, есепке алу т.б. туралы қағидаға «1922-1945 жылдар аралығында жасалған аудиовизуалды құжаттарды жоюға рұқсат етіледі» деген бап енгізілгенін» жазып жатыр. Егер мұндай бап енгізілсе, біз ХХ ғасыр басындағы көп мұрағаттарымыздан айрылып қалмаймыз ба?
– Ең дұрысы, құзырлы мекеменің мұндай бапты ұсынуында нендей негіз бар деген мәселені анықтап алып барып, пікір білдірген дұрыс еді. Алайда олардың уәжі бізге белгісіз. Бірақ қалай айтқанда да, «құжаттарды жоюды» ақтап алуға болмайды. Өз тұспалым, жою дегендегі түп мақсат әртүрлі көрсетінді, арыз-шағым қазіргі қоғам наразылығын тудырады, қалыптасқан құндылыққа әсер етеді деген сыңаржақ тұжырымнан туып отыр ма деймін. Менің пайымым – онда не сақталса да ол біздің тарих. Сол «жойылатын құжаттар» өткеннен өнеге алып, болашақты болжау үшін керек. Ұлттың иммунитетін арттырып, сергек, сақ қимылдау үшін, тарихтағы қатені қайталамау үшін керек! Бүлдіру, қирату, жою өркениетті елдің өрнегі емес.
– Бұл экспедицияның ең үлкен жаңалығы қандай болды? Бұдан кейінгі әрекеттер қалай өрбиді?
– 15 адам 3 топқа бөлініп, тиісті жұмыс кестемізге сай әрекет еттік. Бір топ Мәскеуге іргелес жатқан Химкидегі қорда ескі газет-журнал тігінділерін ақтарды. Оған дейін отандық қолжазбалар мен сирек қорда не бар, не жоқ, қай басылымның қай нөмірі кем деген мәліметті жинақтағандықтан, Қазақстан қорында жоқ дүниені іздедік. «Бостандық туы», «Ауыл», «Сарыарқа», «Ауыл тілі», «Кедей сөзі» қатарлы басылымдарының бұрын табылмаған нөмірлері анықталып, тұтас нөмірі сканерленді. Алда тапқанымызды өз кәдемізге жаратудан тыс, отандық қорға да өткіземіз. Сонда отандық зерттеуші оны Мәскеуге бармай-ақ, елімізде отырып ақтара алады.
Тағы бір топ әртүрлі қордағы каталогты түгел қарап, қазақ қаламгерлерінің кітаптарын жинақтады. Жалпы, 510 кітаптың шифры мен қосымша ақпараты алынып, 50-ге жуық кітаптың электронды нұсқасы әзірленді. Бұл институттың Алаш кітапханасы сериясымен жарық көретін еңбектерінде кәдеге жарайды. Сонымен бірге «Алаштың 100 оқулығы» жобасы аясында жарыққа шығады.
Келесі үшінші топ Қазан, Уфа, Петербор, Мәскеу қалаларындағы ГАРФ, РГАСПИ, СПбГИА, МГЦА, ГАМО, РГАНИ, РГАЛИ, РАТ, НАБ архив қорларымен нәтижелі жұмыс істеді. Жеке тұлғалардың ісі, суреттері алынды. Бұл ғылыми экспедиция нәтижесінде Алаш арыстарының оқыған, қызмет еткен, жерленген т.б. жерлері анықталып, оларға ескерткіш тақта, белгітас орнату мәселесі пысықталды. Ғылыми кеңеске салып, оны институттың келер жылғы жұмыс жоспарына енгіздік.
Қорытындылай айтсам, ғылымда буын жалғастығы, сабақтастық аса маңызды. Оның үстіне зерттеу машықпен, тәжірибемен, ыждағатпен қолға келетін шаруа. Бұл тұрғыда экспедиция арқылы институтымыздың жас зерттеушілері үлкен тәжірибе жинап, ғылыми шыңдалу мектебінен өтті. Алаштанудың айдыны ұлғайды деп есептеймін.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен
Гүлзина БЕКТАС