Алайда әзірге біз ол жағынан бас бармағымызды көрсетіп, ауыз толтырып айтуға ұяттымыз. Қазақстандағы адвокатура айбынды естілгенімен, өкінішке қарай, оның қоғамдағы орны төмен. Жұрт өзін қорғайтын білікті адвокаттың көмегіне, ал адвокатура мемлекет қолдауына зәру.
Кешегі күнге дейін керегесін енді жайып, уығын жаңа шанышқан Қазақстанда демократия орнату дегеніңіз бір күннің шаруасы емес, оған жүздеген жыл керек секілді болды. «Тәйірі 30 жыл деген не, әлі буыны бекіп, бұғанасы қатпаған Қазақстан үшін» деп пәлсапа соғар еді шенеуніктер де шетінен. Халықты жалған уәделерімен мелдектете тойдырып келген министрлер кабинетіндегілерге өтірік айтып, уақытты ұту үшін қажет те шығар. Ал енді жергілікті әкім қаралар мен соттардан әділдік іздеп шаршаған қарапайым жұрт мұндай ертегілерге сенуден қалған. Басқасын айтпай-ақ қояйық, осы 30 жыл ішінде алтыннан шаһар тұрғызбасақ та, тым құрыса, адам құқығын зорлық-зомбылықтан, заң орындарының әділетсіз әрекеттерінен қорғайтын беделді адвокатура институтын қалыптастыруға шамамыз жетер еді ғой деп ойлайсың. Бірақ халықтың үміті әлі үзілмей келеді. Кейде өмірдегі осындай қарама-қайшы жағдайларға қарап отырып, Ата Заңымыздың 13-бабындағы «Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда заңға қайшы келмейтін барлық тәсілмен қорғауға хақылы» деп асқақ леппен жазылған тұжырымдаманы заң шығарушы орган заңға әдейі енгізе салғандай көрінеді де тұрады. Ол қағаз жүзінде қатып тұрғанымен, тәжірибеде тетіктері қозғалысқа түсе бермейтін қағида.
Қолданыстағы заң өзінің талаптары орындалмайды дегенге сенбесе де, сенім артады. Сол себептен де сот процестерінде қаралатын кез келген дау-дамай мен айтыс тартысқа адвокаттардың қатысуын міндеттеп қойған. Онсыз мәжіліс залына қобыраған қағаздары көп папкаларын қолтықтап келетін мантиялы судья мен оқалы киім киген мемлекеттік айыптаушы да істі қарамайды. Тәртіп солай. Сондай кездерде бүкіл процесті жалғыз өзі қаңтарып, тоқтатып қойған адвокаттың құдіретіне расымен де таңғалуың мүмкін. Ал, шын мәнінде Қазақстандағы сот процестерінің қалай өтетінінен азын-аулақ хабары бар адам адвокаттардың беделі мен абыройы соншалықты асқақтап тұр деп әсте айта алмас еді. Кезінде орыс әлемін дүр сілкіндіріп, тапқырлығымен талайларды тамсандырған атақты адвокат Федор Плеваконың өзі әлдебір құдіреттің күшімен тіріліп келіп, еліміздегі сот процестеріне қатысса, сөз жоқ, ондағы әділетсіздіктерден қарадай түңіліп, екі қолын төбесіне қойып құла дүзге безіп кетер еді. Бұл Қазақстанда білімі мен біліктілігі жөнінен Плеваконың орнын басатын, тіпті одан асып түсетін адвокаттар жоқ деген ұғымды білдірмесе керек. Тек елдегі адвокаттардың шырылдаған үні мен айқайлаған дауысы алысқа жетпейді, оларды меңіреу қоғам естімейді.
Сондықтан да қазіргі адвокаттардың басым бөлігі сот процестерінде ақ пен қараны таразылайтын үш адамның бірі ретінде жай ғана қара көбейтіп, қалқиып отырады. Әшейінде мемлекеттік айыптаушының көбіне тергеу органы таққан айыбының ізімен кетіп, кесімді мерзімінен артық жаза сұрайтын жаттанды әңгімесін бас шұлғып отырып тыңдайтын судьялар адвокаттардың көңілге қонымды уәждерінің өзін құлықсыз қабылдайды. Заң мемлекеттік айыптаушы мен адвокатқа теңдей құқық бергенімен іс процестеріндегі жағдай бізге солай көріне ме, әдетте айыпталушыны қаралап сөйлеп, қара есекке теріс мінгізіп жіберетін мемлекеттік айыпталушының сөзін бөлмей, бас шұлғып мақұлдап отыратын судьялар адвокаттардың дәлелдерін көбіне себеп-салдарын түсіндірместен есепке алмай тастайды. Әйтеуір, оқалы киім киген прокурордың бір дауысы адвокатқа қарағанда артық шығып тұрады. Құзырлы орган басшылары болса, «адвокаттың аузын жапқан ешкім жоқ қой, айтсын» деп өзін жазғырады. Ау, аузың көпіріп сөйлегеннен не пайда, тірнектеп жинаған дәлелдері есепке алынбай қалса... Қазақстандағы адвокаттар қауымының барлығын кіл білімді, қорғауындағы адамдарды жанын салып қорғайтын білікті мамандар деп айтсақ, онымыз күпір болар еді. Олардың арасында біліктілігі жоғарысы да, күріштің арқасында су ішетін күрмек тәрізді қара көбейтіп жүрген біліксіздері де бар. Адвокатура саласына құлшынып келетіндер аз емес, тек оларды сот процестеріндегі теңгерімнің жоқтығы мен бүкіл тізгінді жалғыз судьяның қолына ұстатып қойған қасаң тәртіп пен мемлекеттік айыптаушыдан төмен санаушылық қарадай жүнжітіп, морт сындырып тастайтын секілді. Екі үш рет сот процестеріне қатысып, әділдік іздеуден түңіліп шығатын адвокаттардың оты сөнген жанарлары мен қалжыраңқы жүздерінен «менің қорғағанымнан не пайда, бәрібір судья өзі қалаған үкімін шығарады» деген көнбістік пен заңға жазылмаған тәртіпке еріксіз мойынсынғандықты оқып үлгерер едік.
Ал тергеу органының ойдан құрастырған жаласының негізінде тағылған жалаң айыпты бұзып, ақтау үкімін шығарту – кез келген адвокаттың қолына қона бермейтін бақыт құсы сияқты құбылыс. Адвокатураның әлсіз болатынының тағы бір себебі, бұл сала үшін арнайы мамандар даярланбайды. Оған әркім әртүрлі жолмен келеді. Одақтың кезінде қалай болғанын қайдам, қазіргі адвокатура жылдар бойына сотта қызмет атқарып, доғарысқа шыққан судья мен жұмыстан кеткенінше айып тағылған адамды жау санап, мүмкіндігі болғанынша оны ұзақ мерзімге бас еркінен айыруды қалап тұратын прокурордың, полициядағы жұмысынан түрлі себеппен босап қалған полиция қызметкерінің соңғы аялдайтын мекені сияқты. Олар адвокатураның қысқа мерзімді тағылымдамаларынан өткеннен кейін қолына портфелін ұстап, адвокат болып шыға келеді. Тек сол қысқа мерзімдегі дайындықтар кешегі судья мен прокурордың жылдар бойына саналарына сіңіп қалған ұстанымдары мен көзқарастарын жаңа мамандыққа бейімдей ала ма? Ел арасында мынандай да әңгіме бар. Зейнеткерлікке шыққаннан кейін адвокатураға қызметке орналасқан бұрынғы прокурор сот процесі кезінде өзінің қорғаушы екенін тарс ұмытып кетіп, қорғауындағы адамға «сен сияқтыларды соттау керек» дейтін көрінеді кіжініп. Әрине, мұның әлдекімдердің ойдан шығарған әңгімесі болуы да мүмкін. Десе де, астарында ақиқаты бар әзіл. Шынында да, жылдар бойына тек айыпталушыға тағылған айыптың заңдылығын қадағалап зерттеп келген прокурордың адвокатураға қызметке келісімен сол көзқарасы мен ұстанымының өзгере қоятынына сенбейсің. Осындай жағдайларды талдай келіп, анығында адвокаттық қызметті арзан кәсіпке айналдырып алған жоқпыз ба деп ойланасың. Біздің елде адвокат боламын деп талпынған азаматты аяқтан шалатын кедергі жоқ тәрізді. Қажетті сынақтардан өтіп, рұқсатыңды алғаннан кейін міндетті мүшелік жарнаңды уақытылы төлеп, портфеліңді көтер де жүре бер. Біздің өмір тәжірибесінен бір байқағанымыз, адвокаттық мамандықты жан-тәнімен қалап келмегендер оған жай ғана зейнетақыға қосымша азын-аулақ кіріс әкелетін кәсіп деп қарайтын секілді. Масқарасы, ондай адамдар күнкөріс үшін қолы қанға малынған қылмыскерді де қорғап, ақтап шығамын деп қап-қап уәде беріп, жеме-жемге келгенде тараптарды алдап, шаң қаптырып кетіп жатады. Осылайша, кейбір адвокат заматында алаяққа айналып шыға келеді. Бұлардың адвокаттардың алғашқы екі санатынан бір өзгешелігі, олар ақ тер, көк тер болып айтыспайды, тергеушілердің арнайы шақыртуымен келіп, «мына жерде заңдылық сақталмапты» дегендей өтірік айқай көтерген сыңай танытып, «бәрі дұрыс екен, күдіктіге адвокат беріліпті» деп көз алдау үшін ғана төбе көрсетіп отыратын адам.
Келешекте адвокат пен сенім білдіруші арасында жасалынатын келісімшартта іс нәтижесіз аяқталған жағдайда рұқсат қағазына берілген төлемдерден басқа шығындарды тарапқа қайтарып беруді міндеттейтіндей талап енгізілсе, өзгенің тағдырынан пайда табуды көздейтін адвокаттардың саны азаяр ма, қайтер еді деп дәмеленесің...
Елеусіз МҰРАТ