Бірқатар аурухана штатты қысқартты. Коммуналдық қызмет ақысын кешіктірдің деп монополистер жылу мен судан ажыратып тастайтынын ескертіп, қорқытып жатыр... Бұл – 90-жылдардағы тоқыраудың әңгімесі емес, бүгінгі жағдай. Үкімет емханалар мен ауруханалардың кредиторлық берешегі мәселесін қалай шешпек?
Сарапшылардың айтуынша, денсаулық сақтау жүйесінде жүйелі дағдарыс басталды. Медициналық ұйымдар бір-біріне және өзге өнім мен қызмет жеткізушілерге 100 млрд теңгеге жуық қарыз болып қалды. Алапат берешектің басым бөлігі коммерциялық клиникаларға емес, мемлекеттік емханалар мен ауруханаларға тиесілі.
Қамырдай күмпиіп, барған сайын ұлғайған қарызды азайту үшін төтенше шаралар қабылданып жатыр. Медициналық ұйымдар ең маңызды дүниелерден де үнем қылуға мәжбүр: қызметкерлердің жалақысы кемітілген, сыйақылар беру доғарылған, сырқаттарды емдеуге қажетті жабдықтарды, дәрі-дәрмекті сатып алу тоқтатылған. Жоспарлы, тіпті шұғыл операциялар кейінге шегерілуде.
Денсаулық сақтау саласын дамытуы тиіс ұйым – Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры (ӘМСҚ) қалыптасқан ауыр ахуалға медициналық ұйымдар басшыларының өзін айыптады: менеджменті нашар көрінеді. Ал олардың айтар өз даты бар: Мемлекет басшысы ақ халаттылардың жалақысын жыл сайын көтеру міндетін қойды, бірақ ол тапсырманы емханалар мен ауруханалардың өз қаражаты есебінен орындауына тура келген. Бюджеттен бұл мақсатқа арнайы ақша бөлінбепті.
Мұның сыртында ӘМСҚ олардың науқастарға көрсеткен ем-дом және басқа қызметтері үшін тарифтерді тым төмен белгілеп отыр, жете қаржыландырмайды. Ол тарифтерді бекіту кезінде басқа шауып, төске өрлеген инфляция, қымбатшылық әу бастан ескерілмеді.
Бұрынғы Денсаулық сақтау министрі, QazMed медқызметкерлер кәсіподағының кеңесшісі Елжан Біртановтың болжамынша, саладағы кредиторлық берешектің ауқымы жыл соңында 250-300 млрд теңгеге дейін жетуі мүмкін. Ахуал шынымен күрделі.
Мәжіліс депутаты Гүлдара Нұрымова қалыптасқан күрделі жағдайды жасырмай, ашып айтты.
«Кейбір емхана тіпті тонометр мен градусникті сатып ала алмайды. Қызметкерлерінің зейнетақы жарналары, медикаменттер жеткізілімі, коммуналдық қызметтер бойынша қарыздары зорайып барады. Бірқатар аурухана штатын қысқартты, жұмыскерлерін ақысы төленбейтін демалысқа жіберді. Операциялар келесі жылға ысырылуда. Ойлап көріңізші, дерті жанына батқан сырқат кезекке әзер ілігіп, ота жасалуын жарты жыл күтеді, ал оған келесі жылды күтіңіз дейді. Біз дабыл қақтық. Салалық ведомствоға жағдайды баяндап, сауал жолдасақ, жалтарма жауап келеді. Мысалы, медұйымдарды шектейтін сызықтық шкала неге қолданылатынын сұрасақ, олар сызықтық шкаланың не екенін түсіндіреді», – деп кейіді депутат.
Оның түсіндіруінше, ӘМСҚ өзіне мемлекеттен, бизнестен, қарапайым қазақстандықтардан жарналар мен аударылымдар түрінде тоқтаусыз миллиардтар түсіп жатқанына қарамастан, төмен тарифтермен, сызықтық шкаламен шектеп, емханалар мен ауруханалардың қол-аяғын байлап-матап тастады.
Сонымен бірге қор сызықтық шкала қолданылатынын жыл басында, алдын ала ескертуі керек еді. Олай болмаған соң емханалар пациент емдеу квотасын тез түгесіп қойған, сырқаттар легін артығымен емдеген. ӘМСҚ олар үшін төлемейтінін айтып, тулады. Дәрілік препараттар, реактивтер, реагенттер, дәрігер еңбегі шығындалды. Олардың шығынын мемлекет пен қор өтегісі жоқ.
Саладағы ахуал қаулаған «өртке» ұқсайды
Күн тәртібінде «өртеніп» тұрған өткір мәселеге ден қойған Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының басқарма төрағасы Сәбит Ахметов жаздан бері өңірлерді аралап шықты. Содан медициналық активпен ортақ тіл тапты деу қиын.
Мысалы, ақ халатты абзал жандар ӘМСҚ-тың қаржы бөлуді жоспарға теліп қойғанына наразы. Себебі қор медициналық көмек жоспарында әрбір емхана мен аурухананың өткен жылдарда негізгі бейіні бойынша қанша сырқатты емдегеніне қатысты статистикасын басшылыққа алады. Егер коронавирус бас көтеріп, әлемде қырғын салмағанда, бәрі дұрыс болатын ба еді? Бірақ соңғы үш жылдың екеуінде, пандемия кезінде ауруханалардың көбі ковид стационарлары ретінде қайта бейінделді де, өзінің негізгі бейіні бойынша пациенттерді көп емдей алмады. Қазақстан халқының үлкен бөлігі атышулы инфекциядан демігіп, демі үзілгелі жатқанда, басқасы жайына қалды емес пе?
Ал бүгінде солардың қаржыландырылуы күрт кеміді: постпандемиялық жоспарлау барысында олардың негізгі бейіні бойынша емдеген аз шоғыр пациентінің саны негізге алынған. Қор басшысы өз ұстанымында табандады: қаражат әрбір ауруханадағы койка санына қарай емес, бұрынғы жылдары көрсеткен медициналық қызметтерінің талдауына сай бөлінеді. Өңірлік комиссия да басқа тәсілдерге, соның ішінде ауруханалардың шағымына бағдарлана алмайды.
Сонымен қатар МӘМС жүйесімен халықты қамту да проблемаға айналды: медсақтандырылмағандар саны өсті. Дәрігерлердің айтуынша, олардың мойнынан осы жүйені ілгерілету міндетінің жүгі алып тасталуы тиіс, өйткені олардың миссиясы – адамдарды емдеу. МӘМС мәселелерімен қор және жергілікті әкімдіктер айналысуы қажет. Әйткенмен, билік медұйымдарды медициналық сақтандыруды насихаттауға мәжбүрлеуін қоятын емес.
Қор басшылығы проблемалардың көптігін мойындады. Сәбит Ахметовтің айтуынша, әр өңірдің өз ерекшелігі бар, алайда проблемалары ұқсас келеді. Мысалға, бірінші кезектегі мәселе – медициналық көмектің бірқатар түрі мен бейіндері бойынша төленетін тарифтер тым төмен. Әсіресе, жедел жәрдемдердің жағдайы аянышты: олардың қызметіне бекітілген тарифтердің аздығы сонша, тіпті төл шығыстарын «жабуға» жетпейді.
Тағы бір түйткілді мәселе – сызықтық шкаланың қолданылуы. Сайып келгенде, ол әр емхана мен аурухананың емдейтін сырқаттарының санын квоталап, шектейді. Салдарынан, медициналық ұйымдар тіпті қанша жерден медсақтандырылса да, алдына азап шегіп келген науқастың бетін қайтаруға мәжбүр. Ол үшін ӘМСҚ ақша төлемейді.
Қор басшысының ұстанымы (тіпті, үкімі десе болады) – үзілді-кесілді: сызықтық шкала сол бойы қалады. Ол ол ма, оны бақылау күшейтілді. Мысалы, былтыр ӘМСҚ емханалардың тек жылдық көлемін бақылайтын. Нәтижесінде, медұйымдар сырқаттар аз жүгінген маусымнан қалған лимитті дерттілер саны шырқау шегіне жететін маусымға, мысалы күзге лақтыратын. Енді олай жасай алмайды. С.Ахметов «бүгінде жоспардың ай сайынғы орындалуын мұқият бақылайтынын және емделгендер саны көлемнен асып бара жатса, оны жоспардан алып, кесіп тастайтынын» мәлімдеді.
Қарыз мәселесі қалай шешіледі?
«Бүгінде жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен мемлекеттік медициналық ұйымдардың кредиторлық берешегін өтеу мәселесі пысықталуда. Кредиторлық берешекті өтеу ӘМСҚ құзыретіне кірмейтініне қарамастан, қор жағдайды қарап, талдау жасайды әрі ұйымдардың қаржылық жағдайын жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлейді. Сондай-ақ Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесіп, биылғы шілдеде МӘМС жүйесінен қосымша 60 млрд теңге бөлу туралы шешім қабылданды. Қаржы филиалдарға жеткізіліп, медициналық көмекті сатып алу рәсімдерін жасауға медициналық ұйымдар арасында бөлінді», – деп түсініктеме берді қор.
Қор басшысы қалыптасқан ахуал үшін емханалар мен ауруханалардың өзін айыптауға бейім.
«Салмақты проблема – медициналық ұйымдардың кредиторлық берешегі. Олардың пайда болуының бірнеше себебі бар. Үкіметтің №1193 Қаулысы аясында жыл сайын жалақыны өседі. Нәтижесінде, медициналық ұйымдардың бюджетінің 80%-ға жуығы еңбекақыны төлеу қорына жұмсалады, басқа міндеттерге ақша жетпей қалады. Дәрі-дәрмектердің, шығын материалдарының және коммуналдық қызметтердің қымбаттауы да проблема болып жамалды. Өз бюджетін тиімсіз пайдалану, нашар менеджмент салдарынан кредиторлық берешектің пайда болу жағдайлары кездеседі. Мысалы, кейбір медициналық ұйым сұраныс болмаса да, бірден бірнеше айға дәрі-дәрмектің қосымша қорын, немесе бір препараттың бірнеше аналогын сатып алған, МӘМС ақшасы есебінен миллиард теңгеге ауыр техника алған, шектен тыс үлкен штатты ұстаған. Берешегі бола тұра, ақшалай сыйақылар төленеді», – деді ӘМСҚ басшысы Сәбит Ахметов.
Әділдік үшін айталық, қор да өз ұжымына сыйақы төлейді.
Қор басшысы қаражат ресурстарының тапшылығы тұйығынан өз бетінше шығуды ұсынды: бөлінген бюджет аясында қаржыны басқаруды үйрену, шығындарды оңтайландыру жолдарын іздеу, даму үшін ішкі резервтерді босату.
ӘМСҚ ұсынуынша, медициналық ұйымдардың басшылары қаржы дағдарысының алдын алу үшін штаттарын оңтайландыруы қажет. Сұранысы аз профильдер бойынша дәрігерлердің қосымша ставкаларын алып тастап, медициналық қызметтердің жекелеген түрлерін бірлесіп орындауға беруі қажет. Яғни, кейбір дәрігердің жеке бірлігін ұстамайды, оны жұмыстан босатып, міндетін басқа дәрігерге жүктейді. Бұдан бөлек, ауруханалар мен емханаларға бос ғимараттары мен бөлмелерін жалға беруге, дәрі-дәрмектерді сатып алу көлемін қайта қарап, азайтуына тура келуде.
Әкімдіктер медұйымдардың даму жоспарын қайта қарап, артық шығындарды алып тастап жатыр.
Мұның бәрі халыққа ұнамауы мүмкін. Өйткені соның салдарынан мәселен, тұрғындар жағдайы күрт нашарлағанда жедел жәрдем шақыра алмайды, жедел жәрдемге өз аяғымен жетуі тиіс.
«2023 жылдан бастап Астанадағы №4, №9 және №10 емханаларда шұғыл медициналық көмек бойынша пилоттық жоба сынақтан өтіп жатыр. Пилоттық жобаның негізгі мақсаты – стационарлардың жүктемесін азайту. Пилоттық жоба негізінде осы емханаларда арнайы бөлімше құрылды. Созылмалы ауруы өршугенде, тері мен тері астындағы тіндердің өткір қабыну аурулары туындағанда, жеңіл жарақат, жара, 1-2 дәрежелі күйіктер, көгерулер, созылу, терінің сыдырылуы кезінде, созылмалы аурудан туындаған ауырсыну синдромдарында, жануарлар тістеп, жәндіктер шаққанда, артериялық гипертензия кезінде және басқасында, сырқаттар осы арнайы бөлімшелерге өз бетінше жүгінеді», – деп хабарлады ӘМСҚ.
Салдары не болды: мәселен, №10 емхананың жедел жәрдемі жыл басынан 2,4 мың сырқатқа көмек көрсетіпті. Оның 97%-дан астамы өз бетінше жеткен. Жүгінгендердің төрттен бір бөлігі – балалар. Жүгіну себептерінің жартысына жарақат алу ықпал етіпті. Сонда айталық, аяғы сынған адамды жедел жәрдеммен алып кетпей, өз аяғымен келуге мәжбүрлеу қаншалықты әділетті?
Қор болса, мұнымен шектелмей, жаңа биіктерге құлаш ұрды. ӘМСҚ Қазақстанда жедел жәрдемді аутсорсингке бермек.
«Емханалардағы пилоттық жоба аясында жұмыстың тағы бір моделі сынақтан өтеді: жедел жәрдем көмегін көрсетудің шұғылдығы жөнінен 4-санаты аутсорсингке беріледі. Біріншіден, бұл шақыртуларға барынша жедел жетуге, кешікпеуге жол ашады. Өйткені кешіксе, жедел жәрдем айыппұл арқалайды. Екіншіден, шығындар оңтайландырылады, қаражаттар босатылады», – деп мәлім етті қор.
Қазақстанда жұмыс берушілердің, ірі кәсіпорындардың өз персоналын аутсорсингке жіберумен тым әуестенуі 2019–2021 жылдары елде ереуілдердің жаппай белең алуына соқтырды. Шенділердің мына сынағы неге соқтыратыны белгісіз.
Елдос СЕНБАЙ