Жалпы, отандық ғалымдардың жобалары қай салаларда қолданысқа енгізіліп жатыр? Қазақ ғылымының ертеңінен күтер үміт қандай?
Жас ғалымдарға жол сілтейтін маман қажет
Кейінгі жылдары жас ғалымдарға жігер беру үшін бірнеше ірі жоба қолға алынды. Алайда әлі де болса жас ғалымдардың аз екені жиі айтылады. Осы уақытқа дейін елімізде ғылымды дамыту мен ғалымдарды қолдауға қатысты түрлі бағдарламалар болғанымен, оның қуаты мен қайтарымы мақтанарлық емес. Оған бір мысал, Қазақстанда 1991 жылы ғылыми-зерттеулермен шұғылданушылар саны 42 мың адам болса, қазір бұл көрсеткіш 22 мыңға дейін төмендеген. Соған қарамастан, кейінгі жылдары Қазақстан ғылымының әлеуеті артып, жас ғалымдарымыздың жетістігі көбейіп келеді. Оған дәлел ретінде ғалымдарымыздың халықаралық ғылыми басылымдарда жарық көріп жатқан еңбектерін атап өтуге болады. Мәселен, 2011-2019 жылдар аралығында Қазақстан Web of Science базасында жарияланған мақалалар саны жөнінен 122-орыннан 87-орынға көтерілген. Бүгінге дейін отандық ғалымдардың Web of Science мәліметтер базасында – 28 973, Scopus-та 33 116 материалы жарық көріпті. Сонымен бірге 2011 жылмен салыстырғанда ғалымдарымыздың жарияланған еңбектері Scopus базасында 34,5 есе, Web of Science-та 59 есе артқан. «Ғылым қоры» басқарма төрағасының орынбасары Әлия Сембаеваның айтуынша, соңғы бес жылда отандық ғылымның даму қарқыны артты. Яғни, ғылыми реформалар ашық жүргізіле бастады. Ұлттық ғылыми кеңестер тікелей эфирде көрсетіліп, шешімдердің барлығы ашық қабылданып жатыр. Ғылымды қаржыландыру бірнеше есеге ұлғайды. Негізгі конкурстардан бөлек жас ғалымдарға арналған конкурстар көптеп өткізілуде. Сонымен қатар қазір бизнес пен ғылымды байланыстыруға арналған түрлі алаңдар бар. Ол жерде негізінен ғылымды коммерцияландыру, ғылым мен бизнестің өзара іс-қимылы тақырыптары көтеріледі.
– Қазір ғалымдар қолданбалы бизнеске арналған идеяларын ұсынып жүр. Дегенмен ғылымның өндіріске енуі бір күнде жүзеге асатын құбылыс емес. Біраз уақыт қажет, ғылым баяу дамиды. Себебі ғылым төзімділік пен табандылықты қажет етеді. Шетелмен салыстырсақ бізде химия саласында түрлі кедергі бар. Соған қарамастан, ғылым саласының мүмкіндігі мол деп ойлаймын. Гранттық қаржыландыру, бағдарламалық қамтамасыз етуді қаржыландыру сияқты конкурстар үнемі жарияланып тұрады. Ал барлық жас ғалым мұндай конкурстарға қалай өтініш беруге болатынын біле бермейді. Құжаттарды рәсімдеу тәртібін білмегендіктен мүмкіндіктерден құр қалады. Сондықтан ғылым саласында жол сілтейтін қаржыгерлер мен заңгерлердің болғаны абзал. Себебі ғалымдар тек өз идеяларына бас ауыртуы керек. Ал заңгерлер сол жобаның жүзеге асуына, түрлі конкурстарға қатысуына жағдай жасау қажет, – дейді Әлия Сембаева.
Институттар өзін-өзі қаржыландыра алмайды
Иә, қазір жас ғалымдарға арналған конкурстар мен стипендиялар саны артып келеді. Бірақ бұл мүмкіндікті барлығы бірдей пайдаланып жатқан жоқ. Биылдан бастап 35 жасқа дейінгі талантты жас ғалымдар үшін 50 мемлекеттік ғылыми стипендия беріліп, жаратылыстану ғылымы саласындағы үздiк жұмыс үшiн жас ғалымдарға арналған Д.Қонаев атындағы және гуманитарлық ғылым саласындағы үздiк жұмысы үшiн жас ғалымдарға арналған М.Әуезов атындағы сыйлық тағайындалатын болды. Осылайша, Жоғары білім және ғылым министрлігі аз уақыттың ішінде 13 мыңға жуық ғалымды қатарға қосуға ниеттеніп отыр. Бұл оңай шаруа емес екені айтпаса да белгілі. Ал қазіргі ғалымдардың 32 пайызы ғана – орта жасқа толмаған жас зерттеушілер.
– Қазіргі ғылымға келетін жастар 1-2 жылда байып кетсек деп ойлайды. Бірақ ғылымда жүрген адам байымайды. Ол тек рухани байиды. Халықтың құрметіне ие болады. Сондықтан жастардың ғылымда нәтижеге жетіп жатқанын мен байқаған жоқпын. Олардың ғылыми жаңалық ашып, оны өндіріске енгізуіне уақыт керек. Сосын терең білім мен ғылыми мектеп керек, – дейді Микробиология және вирусология ғылыми орталығының бас директоры Амангелді Саданов.
Ал ғылым докторы Азамат Ешмұхаметовтың пірінше, жас ғалымдар жобаларының аяқсыз қалуына бірден-бір әсерін тигізген фактор – ғылыми институттардың тек мемлекет тарапынан бөлінген грантқа өмір сүруі.
– Институттар өзін-өзі қаржыландыра алмайды. Сондықтан ол жақтағы ғалымдардың еңбекақысы төмен. Осының салдарынан ғалымдар институттардағы жұмысын тастап кетті. Сосын ғалымдардың арасында да жалған диплом алатындары бар. Олар ғылыми еңбектерін өтірік қорғап, ғылыми дәреже алғанымен, жобаны ары қарай алып жүруге дәрмендері жетпейді, – дейді Азамат Ешмұхаметов.
Қаржының аздығы – ғылымға тұсау
Қазір ғалымдар ойлап тапқан жаңалықтар еліміздегі 7 маңызды салаға белсенді түрде енгізіліп жатыр. Атап айтсақ, ауыл шаруашылығындағы енгізіліп жатқан жобалардың үлесі 33,65 пайыз, денсаулық сақтауда 14,5 пайыз, химия өнеркәсібінде 11,8 пайыз, цифрландыру саласында 7,7 пайыз, металлургия және металл өңдеуде 5 пайыз, энергетика кешенін жаңғыртуда 5 пайыз және экологияда 5 пайызды құрайды. Бірақ профессор Тілекқабыл Рамазанов бұл көрсеткіштен де жоғары жетістікке жетуге болатынын айтты.
– Қазір ғылымға қаржы бөлініп жатыр. Бірақ солардың барлығы дерлік ғалымдарға жетіп жатқан жоқ. Дамыған елдер ІЖӨ-нің 2-3 пайызын ғылымның дамуына бөледі. Ал біз жыл сайын ІЖӨ-нің 0,13 пайызын ғана ғылымға бөлеміз. Сондықтан әлемдік деңгейге сай қаражат бөлуіміз керек. Сонда ғана біз ғылымнан халықаралық дәрежедегі нәтижелерді алатын боламыз. Ғалым ретінде айтсам, қазір бөлінетін гранттық қаржы ғылым саласы үшін аз. Ғылым туралы қабылданатын жаңа заңның талқылауына қатыстым. Бірақ мәселенің барлығы ғылым саласына бөлінетін қаржының аздығына келіп тіреледі. АҚШ пен Германия ғылымға ІЖӨ-нің 3-4 пайызына дейін бөледі, – дейді Тілекқабыл Рамазанов.
Оның пікірінше, биотехнология, IT технология мен нанотехнологияның дамуына ден қоюымыз керек. Нанотехнология негізінде жаңа материалдар алуымыз қажет. Ол үшін ең бірінші, іргелі ғылымдарды дамыту маңызды. Біз осы жағынан артта қалып отырмыз. Себебі біз ғалымдардан бірден нәтиже сұраймыз. Ал іргелі ғылым дамымай, ғылымда нәтиже болмайды. Жалпы іргелі ғылым қолданбалы ғылымның дамуына әсер етеді. Ол өз кезегінде инновациялық ғылымға ұласып, экономикаға пайдасын тигізеді. Ел дамимын десе, бірінші экономиканы қолға алуы керек. Бірақ экономика ғылым мен инновацияға негізделуі керек. Сонда ғана еліміз дамиды. Әлемдік тәжірибені алып қарасақ, дамыған мемлекеттердің бәрі бірінші ғылымға көңіл бөлген. Мысалы, Израиль – ғылым саласына ең көп қаражат бөлетін ел. Жалпы ішкі өнімнің 4,6 пайызын бөледі. Ал Швеция – 4 пайыз, Жапония – 3,4 пайыз, Ресей – 1,27 пайыз. Бізде ше?
Бұл көрсеткіш соңғы жылдары жыл сайын төмендеуде. 2019 жылы 0,12% болды. Бұл – бес жылдағы ең төменгі көрсеткіш. Ал 2020-2022 жылдарға арналған ғылымды қаржыландыру көлемі екі есеге жуық өсті. Ғылым саласын одан әрі дамыту үшін қаржыландыру мөлшері ЖІӨ-нің ең болмағанда 0,5 пайызын құрауға тиіс. Бұған дейін жауапты министрлік «2025 жылға қарай ғылымды қаржыландыру ІЖӨ-нің 1 пайызын құрайды» деп айтқан еді. Ендеше қазақ ғылымының ертеңі қалай боларын уақыт көрсетеді.
Көктем ҚАРҚЫН
© коллаж: Елдар ҚАБА