Бүгінде қазақ әдебиеті әлем халықтарының тілдеріне аударылып жатыр. Біз қазақ классиктерін түрікше сөйлетіп жүрген аудармашы, Хаджи Байрам Вели атындағы Анкара университеті Әдебиет факультетінің Заманауи түркі тілдері және әдебиеті кафедрасының доценті, доктор Жемиле Кынажымен сұхбаттастық.
– Түркияда тұрып, қазақ тілін үйренуге деген қызығушылық қалай пайда болды?
– Университетте қазіргі түркі диалектілері мен әдебиеті бөлімінде оқыдым. Бұл бөлімде түркітілдес халықтардың барлық диалектісімен таныстық. Сол кезде-ақ қазақ тілі мен әдебиетіне, тарихына деген қызығушылығым пайда болды. Осылайша, қазақ тілін үйрендім. Өйткені Қазақстан Түркі әлемінің қақ ортасында орналасқан. Түркі әлемінің інжу-маржанына айналған түркі мемлекеті. Қазір де өте ықпалды және басқа елдермен тығыз қарым-қатынастағы ел. Сол себепті қазақ тілінің маманы болғым келді. Қазақ тіліне, әдебиетіне, тарихына деген қызығушылығым осылай басталды.
Әйелдердің қиындықтары күні бүгінге дейін өзгерген жоқ
– Сіз «Қазақ әдебиетіндегі әйелдер бейнесі» тақырыбын зерттеумен айналыстыңыз. Жалпы өзіңізге қазақ әдебиетіндегі қай әйел образы жақын? Қандай жаңалық аштыңыз?
– Иә, мен қазақ әдебиетіндегі әйел бейнесін зерттеумен айналысамын. Бір ғана кейіпкерді емес, бірнеше әйел образын зерттеуге үлкен қызығушылық таныттым. Мысал келтіретін болсам, Міржақып Дулатовтың «Балқия», Сәбит Мұқановтың «Ботагөз», Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек», Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» шығармалары... Бұлардың барлығы – мен жақсы көретін қазақ әйелдерінің бейнесі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қазақ зиялыларының, әсіресе Алаш зиялылары атанған қаламгерлердің ХХ ғасырдың басындағы әйелдер тұрмысына көп көңіл бөлгенін байқадым. Көптеген жазушы поэзия, әңгіме, роман және драма сияқты жанрларда әйелдердің тұрмысына ерекше назар аударып, әдеби шығармаларын жазды. ХХ ғасырдың басындағы әйелдердің кейбір қиындықтары бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатыр. Жазушылардың ХХ ғасырдың басындағы әйелдердің өзекті мәселелерін көтеріп, оны өзгертуге тырысып, әдеби шығармалардың көмегімен қазақ халқының бойындағы өзіндік сана-сезімді қалыптастыруға тырысқаны таңғаларлық жағдай.
Мен де жазушылардың осы ерекшеліктерін шығармаларымда көрсетуге тырыстым. Олардың өз уақытында әйелдерді қаншалықты бағалағанын және оларға қамқор болғанын көрсеткім келді. Мұны көптеген мақаламда, мәлімдемелерімде және «Қазақ театрындағы әйелдер мәселесі» кітабымда алға тарттым.
– Қазақ әдебиетін басқа тілдерге аудару үшін ауызша сөйлеу жеткіліксіз екені белгілі. Кәсіби аудармашы болу үшін Қазақстанға келіп оқығаныңыз рас па?
– Иә, 2009-2010 жылдары мен Қазақстанның Қызылорда қаласындағы Қорқыт ата университетінің арнайы шақыруымен дәріс оқыдым. Онда болған кезімде қазақ тілін одан әрі жетілдірдім. Қызылордада адамдар таза қазақ тілінде сөйлейді. Орысша сөйлеп немесе басқа тілді араластырмайды. Сол себепті Қызылордада жүрген кезімде қазақ тілін үйрену жеңіл болды.
Қазақ әдебиетіндегі репрессия тақырыбы қызықтырады
– Қазақтың қай жазушысын сүйіп оқисыз? Не себепті?
– Мен негізінде қазақ әдебиетінен көптеген авторды оқимын және оларды өте жақсы көремін. Маған Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин сияқты Кеңес дәуірінің жазушылары ұнайды. Осы авторлардың романдары мен повестерін оқығанды ұнатамын. Сондай-ақ «Қазақ әдебиетіндегі имидж және бірегейлік» атты кітабымда әдеби өмірді және осы жазушының барлығының романдарын қарастырдым. Ал қазіргі әдебиеттен Смағұл Елубай, Бексұлтан Нұржекеұлы, Нағашыбек Қапалбекұлы, Нұрдәулет Ақыш, Нұрғали Ораз, Шәрбану Бейсенова, Роза Мұқанова, Мәлік Отарбаев сияқты жазушыларды оқығанды ұнатамын. Маған осы жазушылардан ұнайтыны олар қазақ тілін көркемдік шыңға жеткізді және қазақ болмысын нығайтуға тырысып, ұлтқа әсер ететін шығармалар жазды.
– Осы уақытқа дейін қандай шығармаларды аудардыңыз? Болашақта қай шығармаларды аударуды көздеп отырсыз?
– Бүгінге дейін Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романын, Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа» романын, Шәрбану Бейсенованың «Бозоқ аруы», «Бір махаббат баяны» атты романдарын аудардым. Роза Мұқанованың «Мәңгілік бала бейнесі» пьесасын да тәржімаладым. Ақын Ғалым Жайлыбайдың өлеңдерін аудардым. Ендігі аударғым келетіні – Баққожа Мұқайдың «Өмір зая» романы. Бұл романды аударғым келетіні жазушы кеңестік кезеңдегі тарихшы академиктің басынан өткен қуғын-сүргін үдерісін баяндайды. Соңғы жылдары мені қазақ әдебиетіндегі репрессия тақырыбы қызықтырып, осы тақырыпта зерттеулер жүргізе бастадым.
– Ал түрік ағайындардың қазақ әдебиетіне деген қызығушылығы қандай?
– Түрік оқырмандары басқа түркі халықтарының әдебиетіне қарағанда қазақ әдебиетін жақсы біледі. Бүгінде қазақ әдебиетінің көптеген шығармасы түрік тіліне аударылған. Түркияда қазақ романдарын, хикаяларын, поэзия кітаптарын табуға болады. Әсіресе, Еуразия жазушылар одағы Бенгу басылымдары көптеген қазақ жазушысының шығармаларын жарыққа шығарды. Түркияда Ғабит Мүсірепов, Ілияс Есенберлин, Смағұл Елубай, Бексұлтан Нұржекеұлы, Рахымжан Отарбаев, Мархабат Байғұт, Нағашыбек Қапалбекұлы, Бердібек Соқпақбаев, Шәрбану Бейсенова, Роза Мұқанова және тағы басқа қазақ жазушыларының шығармалары жарық көрді. Анкарада жылына екі рет ұйымдастырылатын кітап көрмесіндегі Бенгу басылымдарының стендінде осы авторлардың кітаптары да тұр. Оқырманның көбі қазақ жазушылары мен олардың шығармаларына қызығады. Мысалы, Ғабит Мүсіреповтен аударған «Ұлпан», Шәрбану Бейсеновадан аударған «Бозоқ аруы» («Bozok Güzeli»), «Бір махаббат баяны» («Kizil Kiırgıin’ıin Kadiınları Marguva») әр кітап көрмесінде ең көп сатылатын кітаптардың қатарында.
Жазушыны танымал ететін– сапалы аударма
– Бір сұхбатыңызда «Аудармашы автордың обалына қалмауы керек» депсіз. Сонда автордың шығармаларының кең таралмауына аудармашылардың әлсіздігі себеп пе?
– Әрине, бүгінгі оқырман қауым сапалы емес аударманы қабылдамайды, сүйсініп оқымайды. Дегенмен сапалы жасалған аударма қай тілде болса да оқырманның назарын жақсы аудартады. Бұл тұста, сапалы аударма шығарманың қалың оқырманға жетіп, оқырманның ризашылығына ие болуын қамтамасыз етеді. Жазушыны танымал ететін де сапалы аударма. Сол себепті авторлардың шығармаларын кең ауқымда таратуда аударманың атқаратын рөлі зор.
– Қазақ әдебиетінің гүлденген кезеңі деп қай шақты айтар едіңіз?
– Бұл сұраққа жауап беру өте қиын. Мен қазақ әдебиетінің әр кезеңін жақсы көремін. Кеңес Үкіметі кезінде әдебиет қатаң бақылауда болса да, қазақ жазушылары сол уақытта да өте керемет шығармалар тудырды. Әсіресе, Алаш зиялылары жасаған әдебиет айдынын жақсы көремін. Яғни, ХХ ғасырдың басындағы әдебиеттер. Бұл кезеңде Алаш зиялылары әдебиеттің барлық жанрында керемет шығармалар жазып, қазақ әдебиетін жоғары деңгейге көтерді. Олар әдебиетті халықты ояту құралы ретінде көріп, поэзия, повесть, роман, драматургия жанрларында көптеген туынды жазды. Сондай-ақ тәуелсіздік алғаннан кейінгі әдебиетті де жақсы көремін. Өйткені қазақ жазушылары кеңестік кезеңде жазылмай, айтылмай, жасырынып жатқан шындықтарды айта бастады. Қазақ жазушылары қазақтың ұлттық болмысын нығайтуға бағытталған туындыларға қалам тербеді. Олар өз шығармаларында тіл, мәдениет, руханият сияқты тақырыптарға тоқталды. Шығармаларына бұрын-соңды жазылмаған аштық пен қуғын-сүргін тақырыбын қосты. Сол себепті бүгінгі әдебиет мазмұны жағынан өте бай, құдіретті. Сәтті жазылған туындылар күн санап жарыққа шығып та жатыр. Қазақ әдебиетінің әр кезеңін жақсы көремін, табысты деп есептеймін десем, дұрыс болар еді.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Көктем ҚАРҚЫН