Жасанды интеллект адам өміріне қалай әсер етпек? Климат қалай өзгереді? Блокчейндегі трендтер қандай болады? Роботтар әлемді жаулап ала ма? Басқа планеталарда өмір бар ма? Келесі пандемия қалай әсер етеді? Міне, осы тақырыптар бүгінде барша адамзатты алаңдатқан сауал. Кеше еліміз үшін осындай мәселелердің шешу жолын әлемге танымал ғалымдардың өз ауызынан естуге мүмкіндік туды. Астанада 5-6 қазан аралығында әлемнің түкпір-түкпірінен заманауи ғылымның көрнекті тұлғалары – Нобель сыйлығының лауреаттары, ғылыми Оскар иегерлері, жоғары деңгейдегі ғалымдар, сонымен қатар стартаптар мен бизнесмендердің басын қосатын, қазақстандықтар асыға күткен ғылыми фестиваль – «Nobel Fest 2023» өтті. Ғылым және жоғары білім министрлігінің қолдауымен ұйымдастырылып жатқан шара биыл алтыншы рет өтіп отыр.
Ашылу салтанатында алғаш болып Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек сөз сөйледі. Ол ұстаздарды төл мерекелерімен құттықтап, фестивальдың маңыздылығына тоқталды. «Біз қазір көптеген технологиялық жаңалық арқылы тарихи кезеңдерді бастан кешіп жатырмыз. Бүгінде әлем жұртшылығы жасанды интеллект дәуіріне аяқ басты. Әлем сарапшылары 2023 жылды – «Жасанды интеллект жылы» деп жариялады. Өткен жылдың қараша айында адамның генетикалық кодынан жасанды ағзаларды жасаудың алғашқы қадамдары жасалды. Осындай жаңалықтарды сараптай келе біздің министрлік тығыз мониторинг жасап жатыр. Біздің Мемлекет басшымыз Қасым-Жомарт Кемелұлы да биылғы Жолдауында жасанды интеллектке арнайы тоқталды», – деп атап өтті министр. Одан әрі Nobel Peace Prize сыйлығының лауреаты, климат және тұрақты даму бойынша №1 сарапшы Рае Квон Чунг сөз сөйледі. Ол қазақтардың неліктен жас көрінетінін сұрағанын айтып, «мұнда күн суық болғасын тоңазытқышта сақталғандай өз қалыптарын балғын ұстаған» деген жауап алғанын айтып жұртты бір күлдіріп алды. Ал қазақстандық блокчейн-технологиялар қауымдастығының төралқа төрағасы, кәсіпкер Исламбек Салжанов интернетті блокчейн технологиялар, жасанды интеллект, кеңейтілген және виртуалды шындық, Big Data, финтех, биомедицина, кванттық компьютерлер, жасыл энергия алмастырып отырғанын атап өтті.
«Бүгінде Қазақстанның бірегей тарихи мүмкіндігі бар, біз одан айырылып қалмауымыз керек. Бұл – технологиялық трансформация кезінде ғана ашылатын мүмкіндік. Дәл үшінші өнеркәсіптік революция Азия жолбарыстарына дамуда секіріс жасауға және әлемдегі инновациялық көшбасшы болуға көмектескен еді. Ал бүгін Қазақ барысының технологиялық секіріс жасап, қазақстандық жас ғалымдар мен инноваторлардың таланттары мен қабілеттерін әлемге көрсететін кезі келді. Қазір технологиялық революция уақыты, жаңа технологияларды жасау үшін терең тарихи тәжірибе қажет емес, өйткені бұл технологиялардың өзі әлем үшін жаңа», – деді Исламбек Салжанов.
Ол өзінің баяндамасында Қазақстанды жоғары технологиялық дамыған елге айналдыру – Қазақстан Президентінің Үкімет алдына қойған басым міндеттерінің бірі екендігін атады. Оның айтуынша, бүгінде қазақстандық кәсіпкерлер өздерінің стартаптарын құра отырып, инновациялық өнімдерімен және қызметтерімен әлемдік нарыққа шығып келеді.
«Біздің Altyn Qyran Group компаниясы қазақстандық блокчейн технологиялары және Дата орталықтары қауымдастығын құрды, сонымен қатар Қазақстанда блокчейн технологиясын 4 жылдан астам уақыттан бері дамытып келеді. Біздің қауымдастығымыз Қазақстанды әлемдік компанияларға есептеу қызметтерін көрсететін жаһандық хабтардың біріне айналдыру мақсатында цифрлы экономиканы одан әрі дамыту бойынша Қазақстан Парламентімен және Үкіметімен тығыз жұмыс істеп келеді», – деп атап өтті Исламбек Салжанов.
Сонымен қатар ол «Жоңғар қақпасының» әлеуетін жүзеге асыру үшін жасыл энергетика және блокчейн технологиясы саласында инженерлер мен ғалымдарға сұраныс басым болатынын, сондықтан жастарды осы саладағы мамандықтарды меңгеруге және салалық тенденцияларды назарда ұстауға шақырды.
Бейресми түрде «Ғылыми Оскар» деп аталатын Breakthrough Prize («Серпіліс») сыйлығының иегері, ДНҚ талдау саласындағы маман Паскаль Майер болса, қазақтардың ерекше ДНҚ-сы туралы сөз қозғады.
«Өздеріңіз білетіндей, мен ДНҚ зерттеумен айналысамын. Айтайын дегенім, қазақстандықтардың ДНҚ-сы бірегей екенін көру үшін маған ешқандай жаңа технология қажет емес. Бұл Димаш Құдайберген, Күнсұлу Зәкария сияқты дарындардың бойынан байқалады. Францияда біз Қазақстан туралы көп ести бермейміз, бірақ QazVac вакцинасы туралы естідік. Сіздердің COVID кезінде вакцина жасай алғандарыңызға жеке өзім тәнті болғанымды айтқым келеді. Оны бағалау үшін клиникалық сынақтар жүргіздіңіздер», – деді ғалым.
Фестиваль бағдарламасы үш негізгі бағытта өрбіді. Бірінші бағыт – инновация. Мұнда соңғы технологиялық жетістіктер, жасанды интеллект, GPT сияқты өнертабыстар, нейрондық желілер туралы сұрақтар талқыланды. Жаңа индустриялар, роботтар және еңбек нарығының болашағы қалай өзгеретіні де айтылды. Екінші бағыт – ғылым. Жақын арада ашылатын құпиялар туралы сұрақтарды және адамның миы мен санасын зерттеуді қамтыды. Сондай-ақ кванттық компьютерлер, жерден тыс өмір мен өркениеттерге қатысты мәселелер талқыланды. Үшінші бағыт – білім. Осы саладағы заманауи тәжірибелерді, сондай-ақ цифрлы дәуірде қандай дағдылар мен білімнің маңызды бола бастағаны сөз болды.
Бұл тақырыптар төңірегінде инновациядағы ТОП 3 ықпалды ғалымдардың бірі (Wired), «Технология адамдарға қарсы» бестселлерінің авторы Герд Леонгард, Future Hub-тағы SAP жетекшісі Мартин Везовски, «Қауіп-қатерді бағалау тобы» үкіметтік емес консалтинг ұйымының директоры Досым Сәтпаев, М. Ломоносов атындағы МҰУ профессоры, биология ғылымдарының докторы, адам миын зерттеудегі танымал сарапшылардың бірі, психофизиолог, МҰУ биология факультетіндегі нейрофизиология және нейроинтерфейстерді зерттейтін Ресейдегі бірінші лабораторияның меңгерушісі Александр Каплан, көрнекті нейробиолог, «Адам миы» жаһандық жобасының негізін қалаушы, University College London неврология институтының құрметті профессоры, Université de Lausanne-да клиникалық нейроғылымдар кафедрасының меңгерушісі Ричард Фраковяк, Аризона университеті жерді және ғарышты зерттеу бөлімінің негізін қалаушы профессоры және Origins жобасының құрметті директоры Лоуренс Краус, жоғары технологиялар саласындағы ең ықпалды қырық ғұламаның бірі (TIME Tech 40 бойынша) Вивек Вадхва, әлемдегі ең ықпалды автокөлік дизайнері, Mini Cooper, BMW X5, Ferrari F430, Maserati көліктерінің дизайн концепцияларын жасаушы, Frank Stephenson Design (FSD) негізін қалаушы Фрэнк Стивенсон, Minerva жобасының негізін қалаушы, төрағасы және бас директоры, Минерва университетінің құрметті ректоры Бен Нельсон, $11,5 млрд болатын Rippling – №1 персоналды басқару стартапының негізін қалаушы және бас техникалық директоры, инноватор Прасанна Санкар сынды ғалымдар өз білгендерімен бөлісті.
Мәселен, Аризона университеті жерді және ғарышты зерттеу бөлімінің негізін қалаушы профессоры және Origins жобасының құрметті директоры Лоуренс Краус жерден тыс өмір және космостағы жаңалықтар туралы айтты.
«Мен көрінбейтін ғалам туралы айтқым келеді. 100 жыл бұрын ғаламның суреті мүлдем басқа болатын, мәселен Андромеда галактикасын алайық. 100 жыл бұрын бір галактика туралы ғана білген едік, біз үшін бүкіл ғалам сол болатын. Көпшілік солай ойлайды. 2003 жылы хаббл телескопы ойлап шығарылғаннан кейін одан басқа да, көптеген галактика барын белгілі болды. Қазір біздің білуімізше, 1 млрд-тан артық галактика бар. Бұл тек бізге белгілісі. Яғни, ғалам бейнесі бір ғасырда қанша өзгергенін көріп отырмыз. Оған дейін ғаламның мұншалықты үлкен екенін білмедік», – деді ғалым.
Сондай-ақ ғылымның көмегімен бұрынғы өткен галактикаларды да көруге болатынын атап өтті.
«Джеймс Вебстің телескопы арқылы бұрынғы уақыттағы галактикаларды көре аламыз. Күн 4,5 млрд жыл бұрын құрылған. Джеймс Вебстің жаңа суреті бар, онда жұлдыздар мен оның айналасындағы массаларды көруге болады. Ол Күн жүйесі, планеталардың бастама нүктемелері болуы мүмкін. Біз алыс орналасқан жұлдыздардың айналасында мыңдаған планетаны көріп отырмыз», – деп толықтырды сөзін.
Nobel Fest хэдлайнері, ең танымал автокөлік дизайнері Фрэнк Стивенсон ғарыштық туризм және жуырда ұшатын такси шығатыны туралы айтты. «Мен әлемге революция әкелетін көліктердің жаңа түрімен жұмыс істеп жатырмын. Енді алдағы уақытта адамдар тек ұшақпен ғана емес, арнайы ұшатын таксилермен де саяхаттай алады. Ол телефон арқылы басқарылады. Сонымен қатар мен екінші жобамды – ғарышқа ұшатын аппараттарды дайындап жатырмын. Арнайы капсулада 8 адам және 1 ұшқыш бар. Мұнымен 10 жылдық кезеңнің соңына дейін 400-ге жуық сапар жасалады деп жоспарлануда. Мен бұл жобаның сыртқы дизайнын жасадым. Адамдардың өміріне айрықша әсер сыйлайтын саяхат сыйлағым келеді», – деді ол. Қазақстанның қоғам қайраткері, «Қауіп-қатерді бақылау тобы» консалтингтік үкіметтік емес ұйымының директоры Досым Сәтпаев неолуддизм жөнінде сөз сөйледі. «Неолуддизм дегеніміз – жаңа технологияларды енгізуге жаппай қарсылық. Бұл құбылыс жаңа саяси қозғалыстарға негіз бола ма деген басты мәселе бар. Технологияны дамытудың пайдасын тек азшылық қана емес, халықтың басым бөлігі де сезінуі керек. Бұл болашақта Қазақстанға да қатысты. Біздің Үкімет жұмыс орындарын қысқартуға дайын ба? Автоматтандыру енгізілсе, жұмыссыз қалғандарды не істеу керек?» – деді сарапшы. Құны 11,5 млрд $ тұратын әлемдегі № 1 HR-стартаптың негізін қалаушы Прасанна Санкар 20 жасында инженер болғанын, алғашында ақша болмағанын, сосын қалай жетістікке қол жеткізгенін баяндап берді. «Менің таңғажайып нәрсе жасағым келді және оған ең қолайлы орын Силикон алқабы болды. Біз ол жерге сыныптастарыммен бірге көшіп барып, стартапты бастадық. Көптеген сәтсіздіктен кейін мен 15 жылдан соң 10 миллиард доллардан асатын компанияны басқардым», – деді ол. Көрнекті невролог, адам миы жаһандық жобасының негізін қалаушы, Лондон университеттік колледжі Неврология институтының құрметті профессоры Ричард Фраковиак миды зерттеу тақырыбы бойынша сөз сөйлеп, деменция диагнозы туралы айтты. «Біз 150 жылдық ғылыми ойлау кезеңін алдық және шын мәнінде, деменция қазір классикалық ауру емес екенін анықтадық. Психологтер 2005 жылы шығарған өте маңызды қорытынды: әртүрлі дәрігер бір науқасқа әртүрлі диагноз қоюға бейім. Бұл психологиялық ерекшеліктерге байланысты. Бұрын бәрі деменцияны когнитивті бұзылулармен және қартаюмен байланыстырды. Алайда психологиялық жағы көп жылдар бойы ескерілмей келеді. Ал деменция Альцгеймер ауруы емес, ол кейбір науқастарда деменция тудыруы мүмкін. Бірақ бұл негізгі себеп емес», – деді ол.
Шара барысында танымал қазақстандық пианист Ratovich-тің қойылымы да ұйымдастырылды.
Фестивальдың басты мақсаты – жаһандық білім мен ғылымды әлемнің кез келген бұрышына қолжетімді ету болатын. Осындай үдеден шыға білген шараны білім, ғылым және инновацияларды дамыту бойынша Нобель фестивалінің миссиясын отандық және халықаралық ұйымдар, оның ішінде фестивальдың бас серіктесі, Қазақстанның ең ірі қоғамдық қорларының бірі Altyn Qyran Foundation қолдап отырғанын айта кеткен жөн.
Анарыс Ақылман