Рүстем Гакашұлы 1938 жылы 11 наурызда Шымкент қаласында белгілі генетик-ғалым, өсімдік селекционері, Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, ғылымға еңбек сіңірген қайраткер Бияшев Гакаш Закиұлының (1906–1987) отбасында дүниеге келген. Рүстем бір жасқа толғанда, 1939 жылы ата-анасы Алматыға қоныс аударды. 1955 жылы Алматы қаласындағы №28 орта мектепті бітіргеннен кейін Рүстем Гакашұлы С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (ҚазМУ) Механика-математика факультетіне оқуға түседі.
Кейін академик атағын алған және ҚазМУ проректоры қызметін атқарған, техника ғылымдарының докторы А. Лукьянов сол жылдары Аналогтік жүйелер негізінде есептеу машиналары зертханасының ашылуына қол жеткізді. Бұл зертхана көптеген жылдар бойы университетте жұмыс істеп тұрды және мамандарды даярлау мен бірқатар практикалық мәселелерді шешуге ықпал етті. Ашылғанына бір жыл өткеннен кейін, алғашқы 20 түлегін шығарады, оның ішінде біздің кейіпкеріміз Рүстем Гакашұлы да бар еді.
Р.Гакашұлы 1960 жылы жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін 1965 жылы ҚазКСР ҒА Математика және механика институтының құрамына енген ҚазКСР ҒА Машиналық және есептеу математикасы зертханасына жұмысқа бөлінді. Ол жерде 1968 жылға дейін аға зертханашы, инженер, кіші ғылыми қызметкер қатарлы көптеген жұмыс атқарды. Береке тұнған ұжымда жұмыс істеген алғашқы күндерінен бастап-ақ Рүстем Гакашұлы өзін ынталы, ізденімпаз жас маман ретінде көрсете білді.
1968 жылдың маусым айында Мәскеуге (Зеленоград) КСРО Электронды өнеркәсіп министрлігінің (ЭӨМ) Мамандандырылған есептеу орталығына кіші ғылыми қызметкер болып барды. Көп өтпей зымыранға қарсы қорғаныс кешеніне арналған жоғары жылдамдықты цифрлық есептеу машинасын жобалау шеңберінде, көпмүшеліктер сақинасында позициялық емес санау жүйесінің машиналық арифметикасын және кодтау теориясына қосымшаларды әзірлеу үшін аға ғылыми қызметкер болып ауысты. Есептеу орталығында Р.Бияшов борттық машиналарды жасауда қолданылатын есептеу құрылғыларының сенімділігі мен жадын қорғауды жақсартуға байланысты көптеген қызмет істеді.
1970 жылдың ақпан айында Мәскеу қаласында КСРО ЭӨМ Микроқұралдар ҒЗИ кеңесінде жабық тақырыпта физика-математика ғылымдарының кандидаттығына диссертация қорғады.
1974 жылы сәуірде КСРО Ғылым және техника жөніндегі мемлекеттік комитетін ұйымдастыру және басқару мәселелері жөніндегі Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу институтына ауысады. Ол жерде 1994 жылдың қазан айына дейін аға ғылыми қызметкер, сектор басшысы және бөлім бастығы болып қызметтер атқарды. Кейін бұл мекеменің атауы Бүкілресейлік есептеу техникасы және ақпараттандыру ғылыми-зерттеу институты болып өзгертілді. Ғұмырының бұл кезеңінде Рүстем Гакашұлы деректер алмасу жүйелеріндегі сенімділікті арттыру мәселелерін шешумен және Есептеу орталықтарының мемлекеттік желісінде (ЕОМЖ) және жалпымемлекеттік автоматтандырылған жүйеде (ЖАЖ) ақпаратты қорғау бағдарламасын әзірлеумен айналысты. Бұл жұмыстарды белгілі ғалым, академик В.Глушков тікелей қадағалап басқарған болатын.
1980 жылы Рүстем Гакашұлына аға ғылыми қызметкер атағы берілді, ал 1985 жылы «Таратылған АБЖ-де деректер алмасу жүйелеріндегі сенімділікті арттыру әдістерін әзірлеу және зерттеу» тақырыбында докторлық диссертациясын сәтті қорғады.
1987–1988 жылдары Рүстем Гакашұлы Жалпы мақсаттағы есептеу техникасы құралдарының (ЕТҚ) Техникалық деңгейін бағалаудың мерзімдік әдістемесін әзірлеумен айналысты. Р.Гакашұлы әзірлеген бұл жоба 1989 жылы КСРО Есептеуіш техникалар және Информатика бойынша Мемлекеттік комитет пен КСРО Мемлекеттік стандартының бірлескен қаулысымен ЕТҚ әзірлейтін және өндіретін барлық ұйымдар үшін міндет ретінде енгізілді. 1990 жылдан бастап Ресейде ЕТҚ сертификаттау жөніндегі алғашқы органды және 1993 жылдан бастап аккредиттеу саласында анықталған өнімдерді практикалық сертификаттауға кіріскен Функционалдық параметрлері бойынша жеке электронды есептеу машиналарын сынау зертханасын құру бойынша іргелі жұмыстарға басшылық етті.
Р.Гакашұлы Мәскеудегі үш докторлық мамандандырылған (диссертациялық) кеңестің, «Информатика» журналының «Есептеу техникасы және ақпараттандыру мәселелері» сериясының редакциялық алқасының құрамына кірді.
1993 жылы «Аймақтық ақпараттандыру» бөлімі бойынша Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі болып сайланды. Ол көптеген танымал ғалымдармен және ақпараттандыру мамандарымен бірлесіп сүбелі еңбектер істеді. Р.Гакашұлымен бірге бұл салада елеулі еңбек еткен ҚазКСР ҒА корреспондент мүшесі, профессор И.Акушский, МЕО директоры профессор Д.Юдицкий, ҰҒА академигі, профессор В.Амербаев, ғылым докторлары мен профессорлар И.Пак (Алматы қ.), Ю.Дадаев, Ю.Михеев, П.Братухин, В.Гадасин, А.Щёрс, В.Квасницкий, В.Герасименко, Ю.Черкасов, В.Конявский, В.Лисицын (Мәскеу қ.) сынды ғалымдар бар еді.
1993 жылы Рүстем Гакашұлы Халықаралық ақпараттандыру академиясының толық мүшесі болып сайланды.
1994 жылдың қазан айында Р.Бияшев Алматы қаласына қоныс аударуына байланысты Қазақстан Республикасы ҰҒА Информатика және басқару мәселелері институтына (ИБМИ) бас ғылыми қызметкер болып ауысты. Ал 1994 жылдың қарашасында Институт директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары болып тағайындалды. ИБМИ-де Рүстем Гакашұлы іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізді. Оның басшылығымен «Қазақстан Республикасы халық шаруашылығын ақпараттандыру» бағытындағы республикалық бағдарламалар бойынша ғылыми жобалар орындалды.
Институттың атауы 2014 жылы «Ақпараттық және есептеуіш технологиялар институты» (АЕТИ) болып өзгертілді. Р.Гакашұлы 2015 жылдан бастап институттың Ақпараттық қауіпсіздік зертханасының меңгерушісі болды. Ғалымның жетекшілігімен Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитетінің гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру жобалары бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижелі жүргізілді. Бұл ғылыми-зерттеу жұмыстардың мақсаты – позициялы емес полиномды санау жүйелері негізінде шифрлау алгоритмдері мен электронды цифрлық қолтаңба схемаларын, сондай-ақ қолжетімділікті шектеу және псевдокездейсоқ тізбектерді (ПКТ) генерациялау алгоритмдерін құру, зерттеу және іске асыру болатын.
Ғалым Р.Гакашұлының ғылыми-зерттеу еңбектері мен мақалалары Қазақстандағы, алыс-жақын шетелдегі түрлі басылымдар мен ғылыми конференция жинақтарында жарияланды. Ғалымның жетекшілігімен 3 докторлық, 8 кандидаттық және 3 РhD диссертация қорғалды.
Осылайша, ғұмырының алпыс жылдан астам мерзімін ғылымға арнады. Бұл еселі еңбек пен теңдессіз жетістік ғалымның жас кезінде дұрыс та саналы таңдау жасай білгенінің нәтижесі еді. Өзі зерттеген ғылым саласының асқар шыңына шығумен бірге, ғылыми қауымның, зиялы жұрттың алқауына бөленген, болашаққа үлгі болар дара кісілік мінезімен сыйлы ғұмыр кешкен көрнекті ғалым, математик Рүстем Гакашұлы Бияшев 2023 жылдың 18 наурызында 85 жасында дүниеден өтті.
Парасаттың биік шыңында ғұмыр кешкен ғалымның мінезі кең жайлаудай жан еді. Ой-өрісінің кеңдігімен, әзілдесе сөйлейтін әдетімен адамдарды баурайтын. Әңгімешіл ғалым төңірегіндегілермен керемет сұхбаттасушы еді. Әрбір оқиғаны майын тамыза айтатын. Профессор ғалыммен шын жүрекпен, пәк ниетпен кеңесу былай тұрсын, пікірталасқа түсуге де әбден болатын. Рүстем Гакашұлы академик ғалымдармен де, студенттермен де тең дәрежеде сөйлесетін. Біреудің ат-атағына жығылу деген Рүстем ағамызда атымен жоқ еді. Өзгеше жомарттығымен, болашаққа деген сенімділігімен, адамдарға деген қайырымдылығымен, ақыл-ойының тереңдігімен, қарапайымдылығымен және жоғары жауапкершілігімен жұрттан дара тұратын. Оның тек математикалық мәселелерге ғана емес, күнделікті өмірде кездескен мәселелерге деген жігерлі де оптимистік көзқарасы әріптестеріне аса үлкен шабыт беретін. Сондықтан да ғалым Р.Гакашұлы үлкен беделге, жоғары құрметке ие болуы заңдылық еді. Ғалым мұндай беделге көпжылдық өлшеусіз еңбекпен және ғылымға деген адал көзқараспен, сенімі мен күш-қайратының арқасында жетті.
Біздің есімізде Рүстем Гакашұлы адалдықтың, шыншылдықтың және парасаттылықтың мәңгілік үлгісі болып қала береді. Мұраттас әріптестерінің көкейінде ол әрқашан мейірімді аға, сырлас дос, қамқор көшбасшы болып сақталады. Ел құрметіне лайық біртуар ғылым иесі Р.Гакашұлы өзі сара жол салған ғылымдағы жас ғалымдар үшін үлгі тұтуға лайықты заңғар тұлға болып қала бермек.
Сәуле НЫСАНБАЕВА,
техника ғылымдарының
докторы, профессор