Мұндай дара қасиет енді біреуге қонар, мүмкін қонбас. Меніңше, Көпендей адам енді бұл ғасырда бола қоймас.
Көпен менімен курстас. Курстастардың ішінде екеуіміздің сатирадан бір терінің пұшпағын илеп, екеумізге диплом жетекшіміз Т.Қожакеев бір болған соң ба, басқалардан бір-бірімізге жақынырақ болдық. Екеуміз ілкіде бір кездесе қалсақ, айтар сөз таусылмайтын. Көпекең, әрине, айтқыш, мен – тыңдағыш. Құдай-ау білмейтіні жоқ. Неше жылғы оқиғаны дәл кешегі сияқты майын тамызып жеткізеді ғой. Тақырып деген сан алуан. Бірінен өтсең екіншісі дайын. Ең соңғы түйіндерінде маған қоятын ылғи бір сұрағы бар:
– Ана летчигің стюардессамен туу аспанға ұшып кеткенде қызғанбайсың ғой?
– Ойбай, несіне қызғанам. Ұшса ұша берсін, стюардесса қыздармен кетсе кете берсін!
– Міне, сөйт! Сенікі дұрыс! Еркегіңді қызғанба. Ұшса ұшад, қонса қонад! Бәрібір сені табад! Оған менен сәлем айт!
Үнемі сөзіміз осымен бітеді.
Арамызда Серік Жолдыбай деген курстасымыз «Журналист – 73» атты чат ашып, барлық курстас осы чатты күнде кіріп шығатын өз үйіміздей етіп алдық. Жігіттердің де, қыздардың да көңіл сарайлары ашылып, баяғы 50 жыл бұрынғыны қозғап, «Өй, олай емес еді ғой, былай еді ғой» деп қызыл кеңірдек болып, айтысып қалатын шақтар да болды. Айтпайтын сөзіміз жоқ. Көпекең осы чатта бәрімізге төрелік айтып отыратын. Көпеннің сөзінен кейін жым болып тоқтаймыз.
Көпен чатқа бір-екі күн шықпай қалса, іздеу басталады. Сөйтіп жүріп, курстас Клара Қабылғазина бір күні өзінің 70 жылдық мерейтойы болатынын, соған түгел Алматыда бас қосу керегін хабарлады. «Клараға не сыйлық әзірлейміз? Мүмкін, естелік кітап шығарармыз» деп чат сыртынан өзімізше сыбырласа бастаған едік. Әлемді жайлаған «Ковид» біздің елге жетіп келмесі бар ма?! Үйден аттап сыртқа бір қадам шықпайтын кез басталды да кетті. Айналып кетейін Клара осы кезде жол тапты.
«Курстастар, мен туралы кітапты қоя тұрыңдар. Одан да бәріміз бірігіп курстастар туралы кітап шығарайық. Бір-біріміз туралы естеліктерімізді осы кітапқа жазайық. Ескерткіш болып қалады», – деп идея тастады. Бұл орынды идеяны құп алып, Көпен – редактор, мен құрастырушы боп, «Дариға-ай, қайда сол жылдар» атты 1968–1973 жылдары бітірген курстар жайлы кітап «ковидтің» қызып тұрған шағында дүниеге келді. Осы кітаптың шығуына баспахана тауып, оның шығынын арзандату жұмысында Көпен зыр жүгіргені есімде. Кітап шыққан соң оны Астанаға жеткізуін, әрқайсысымызға таратуын да Көпекең өз мойнымен көтерді.
«Дариға-ай, қайда сол жылдар» атты естелік кітапта мен «Көпен – көптің адамы» деп Көпекең жайлы пікір жаздым. Көпекең менің риясыз таза көңілмен жазғаныма риза боп қалды. «Бірақ мен үшін мемлекеттік сыйлық сұраған өлеңіңді алып тастайықшы», – деп өтінді.
Мен:
– Жоқ, алмаймын! Сатира жанрынан ешкім Мемлекеттік сыйлықты алған емес, менің бұл саған тілеп жүрген нөмірі бірінші тілегім ғой. Өлең қалсын. Жоғарыда биліктерде отырғандарға тым болмаса үнім жетсін! Біреуі оқып, саған Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығы бұйырып қалар. Неге сен Мемлекеттік сыйлықтан үміттенбейсің? – деп алдырмадым. Сол өлең мынау еді.
Бұл өлең менің «Қараша қаздың қаңқылы» атты өлеңдер жинағымның арасында бар-тын..
Бағаланар ма сатира?
Орыстар жиі жылап, жиі күлсін,
Бір-бірін сүйер болса сүюі шын.
Бағалап сатирасын сары алтындай
Өледі Петровы мен Ильифі үшін.
Түріктің Әзиз бейі Несинін айт,
Танылған жарты әлемге есімін айт.
«Әз Әзиз падишасы әзілдің» деп
Тербеткен туған елі бесігін айт.
Көпен Бей емес еді осал адам,
Күлкіден езу шіркін босамаған.
Садағы бар тілінің, оғы бар деп
Көпенге бір мәртебе жасамаған.
Талай жын жым болып ед «Арадағы»,
Талай сұм құм болып ед даладағы.
Ым мен жым, қу менен сұм бірігіп ап,
Көпенге оң көзбенен қарамады.
Курстас, қайран менің Көпенім-ай,
Қыртысты тегістейтін өтегім-ай,
Несиннен нең кем еді, бағаласа
Мемлекеттік сыйлыққа көтеріп-ай?!
Бір күні Көпекең курстастар чатына «Жайдарман» әзіл-сықақ отауында отырғанын айтып, артынша бір топ қызбен түскен суретін қосып салып жіберіпті. «Жайдарманның» әдемі қыздары қып-қызыл киініп алыпты. Ортасында көңілі шаттанған Көпекең отыр. Көңіл күйі жақсы. Мәз-мейрам. Бақыттың ұшар басында тұрғандай кейпі бар. Біздің курстағы жетпісті алқымдаған, одан әрі асқан жігіттердің Көпекеңнің бұл тұрысына қызыға да, қызғана да қарап отыр-ау деп мен Көпеннің уатсабына іле-шала мына өлеңді жазып жібердім.
– Сенсің бе, Көпен, расында,
Қып-қызыл қыздар қасыңда.
Дәл осындай «Жайдарман»,
Болмады-ау, шіркін жасыңда.
Жүре бер жүйрік Көпен-ай,
Емессің бізге бөтен-ай,
Қыздардан қызып қуат ал,
Бұл уақыт та өтеді-ай.
Курстастар отыр қызығып,
Тұрғанда қыздар тізіліп.
Қызыл гүлдей қыздарға
Ойлары тұр-ау бұзылып?.. – деп.
Мақсатым, сатирикті әзілмен қажау, сөйлету ғой. Оған қысылар Көпекең бар ма, лезде ол да менің уатсабыма: «Өрімтал-ау, (Мені Өрімтал дейтін) өлеңің тамаша екен. «Жайдарманнан» жаңа шықтым. Алғашқы өлеңіңнің шумағыңа мына сөзді тіркеп жіберші:
– Жетпіске келген шағыңда,
Жетеңде тұрар жүз үміт,
Баяғыдай қарайсың,
Бір тамшыдай үзіліп.
Жанардағы сөзіңді
Тұрады іштей қыз ұғып.
Қалқатаймен қоштасып,
Қайтасың үйге сызылып,
Таңда тарқар сәт қайда,
Жатасың-ау кіжініп!.. – депті менің айта алмағанымды аузыма салып. Бұған не дерсің? Сонда Көпекеңнің «Жайдарманның» қыздарымен бірге болып, үйге қайтайын деп тұрған уақыты түнгі сағат 24-тің шамасы. «Түнгі 24- ті азсынып, таңға дейін болмадым-ау» деген өкінішін білдіргеніне ал күлейін кеп. Міне, біздің Көпекеңнің әзіл-сықақ отауларымен араласы, жұмысы.
Өстіп жарқырап, жайнап жүрген Көпекең бұ дүниеден лезде өтіп кетер деп кім ойлаған? Енді Көпекең туралы естелік жазуға қолға ұстаған қаламым да жүрмей отыр.
Ол білдіртпеді, бірақ қатты ауырды. Ішінде бір науқас барын сезді. Бірақ онысын ешкімге сездірмеді, байқатпады. Тек соңғы үш ай мерзімінде үйінен шықпай қалғанда «Көпекең, бүйтпейтін еді ғой, не болды?» деп курстас қыз-жігіттер сырттай әлдебір неден сезіктендік. Сол сезігімізді және бір-бірімізден жасырып әуре болдық. Көпеннің өзі де қоңыр даусымен әрқайсысымызға жеке-жеке телефон шалып тұратын.
– Өрімтал-ау, болмай тұр, – деді бірде маған, – шамасы өткізіп алдым-ау деймін. Өзіме қарамағаныма енді өкініп тұрмын. Адам өзіне де қарау керек екен.
Мұндайда не дей алады тыңдаушы. Жұбатудың жөнін де білмей қалады екен.
– Қой, Көпеке, өйдеме. Тексерілгенің дұрыс қой. Дәрігерлер де кейде дұрыс диагноз жасай бермейді, – деген сықылды бірдеңені міңгірлеп жеткізуге тура келді. Әйгерім арқылы да науқасының жайын біліп тұратын болдым. Өзіне ауруының қиын екенін біле тұра жиі-жиі «қалайсың?» деуге де ыңғайсыз. Бір күні мен СМС-пен сәлемдесіп, жағдай сұрадым.
«Қалай Көпен екен?» – деп сұрақ туып,
Сен жаққа жүрміз күнде құлақ түріп.
Мен болсам күнде Алладан сұрап келем,
«Көпекемді жазшы» деп жылап тұрып.
Уақыттың жетегімен сәтсіз, сәтті.
Бұл өмір бәрімізге бірдей тәтті.
Көпеке-ау, ортаға шық, түрегелші,
Бұрынғыдай ерге қон! Ерттеп атты.
Бұған артынша «Рақмет!» деген жауап келді. Бұдан кейін де мен бірнеше рет өлеңмен сәлем бердім, жағдайын білдім. Бірақ оған жауап келмеді. Артынша Көпекең келмес сапарға аттанды.
Көпекең шығармаларының төрт томдығын, бір кітап альбомын шығарып жатқанын айтқан еді. Бұл кітаптар Көпекең қайтыс болған соң барып қолымызға тиді. «Көпен келе жатыр» деген атпен шыққан бұл кітаптарды Алматыдағы «Дала дизайн» баспасы шығарыпты. Отырар ауданының тумасы TOLAGAI–2050 мекемесінің басшысы Оразхан Жанысбеков деген азамат бес томдыққа қаржылай демеушілік көрсетіпті. Оған мың да бір рақмет! Алла жарылқасын!
Қолыма «Көпен келе жатыр» атты бес томдықтарды ұстап отырып, Көпекең өз шығармасын қызғыш құстай қорып, әр жерде шашылып қалмасын деп іштей ой түйіп, ауырып жүргеніне қарамастан баспадан тезірек басылып шығуына соңғы күшін жұмсаған-ау деп ой түйдім. «Жұбаныш болса әлі жас. Әйгерім болса, өзі жоқта сол Жұбанышты өсіріп, бағып тәрбиелеуден қолы тимес. Шығармаларымды біртұтас біріктіріп кетейін» деп бекінгені көрініп тұр.
Көрдіңіздер ме, Көпекең бәрін алдын ала ойластырған. Бүйтпесе, дарыны мол дара тұлға Көпен болмас еді. Көпекең – сатираның саңлағы. Саңлақтар өлмейді. Өйткені оларды өлтірмейтін соңында қалған мол мұрасы бар. Көпекең әлі тірі
Өріс ЯШҮКІРҚЫЗЫ,
сатирик