Өз кезегінде өзіміз де сондай демеуді күтеміз. Мемлекет жекелеген отбасылардың қосындысынан құралады десек, отбасындағы жекелеген адамдардың да жай-күйі маңызды рөл атқармақ. Әрбір азамат жас өлшеміне қарай әртүрлі кезеңді бастан кешетіні рас. Біз осы ретте «Сэндвич ұрпағы» жөнінде сөз қозғамақпыз.
«Сэндвич ұрпағы» деген кімдер?
Дулат Исабековтің «Әпке» драмасы есіңізде ме? Басты кейіпкер – Қамажай, ата-анасынан жастай айырылса да өмірге деген құштарлығы сөнбеген, алдынан шыққан қиыншылықтарға мойымай, артынан ерген бауырларына қамқор жан. Ол ендігі қалған өмірін тек бауырларына арнаймын деп жеке өмірін кейінге ысырады. Тіпті, өзіне тұрмысқа шығуға ұсыныс айтып келген Қабен атты жігіттің сөзін де бауырлары үшін кері қайтарады. «Қабен ол...ол қиын сияқты, бауырларымды қиып тастай алмаймын, олар әлі мен үшін бала, өздігінен өмір сүретініне күмәнім бар...» деген сөзі соның дәлелі болса керек. Шығармадағы Қамажайды қазақ отбасындағы жанұя жүгін әрқалаған әрбір жанның жиынтық образы деп қарастыруға болады. Өзі жеке отбасы болып, еншісін бөлек алып кеткен адамдар да ата-ана алдындағы жауапкершілігін ұмытпай, ауырса, емханаға тасып, қаржыдан қысылса, ақшалай демеу болып жүретіні жасырын емес. Тіпті, сол әулеті үшін несиеге батқан жандар да баршылық. Иә, біз сөз еткелі отырған ұғым да осындай жан-жақты жауапкершілікті мойымай мойнына алған жандар туралы болмақ. Сонымен, «Сэндвич ұрпағы» дегенге келейік. Бұл терминді алғаш рет 1981 жылы әлеуметтанушы Дороти Миллер қолданған және ол 45 пен 65 жас аралығындағы адамдарды «сэндвичтер» деп атаған. Бұл ұғымға бала-шағасы мен ата-анасын қамқорлығын тең алған орта жастағы буын өкілдері кіреді. Әлеуметтанушылар «Сэндвич ұрпағының» жасын – 35-50 жас шамасындағы жандар деп есептейді. Өйткені осы жастағы ер немесе әйел адамдардың өз балалары да бар және ата-анасының да көзі тірі болып келеді. Балалары мен ата-анасының жағдайын тең ойлаған жандар жоғарыда мысал еткен кейіпкер Қамажай секілді өз жеке бас өмірінен отбасының өмірін жоғары қояды. Психологтердің пікірінше, адамдардың психологиялық күйеліске көп ұшырайтын кезеңі де, тіпті осындай ауыр жауапкершіліктен созылмалы ауруға шалдығатындар да осы орта жастағы уақыты екен. Бұл орта жас басында 30-40 жас аралығында болса, кейіннен «сэндвич ұрпағы» жасы 45-65 жасқа дейін созылған. Бұған себеп – жастардың кеш үйленуі.
Ұлттық статистика бюросының сарапшысы Бибігүл Мирасбектің айтуынша, жігіттер мен қыздардың алғашқы некеге тұру жасының ұлғаю қарқыны байқалады. «2023 жылдың қаңтар-маусым айларында республика бойынша 53 835 неке қиылды. Оның 64 пайызы – қала, 36 пайызы ауылдарға тиесілі. Мысалы, кейінгі 5 жылда ерлер арасында 27,6 жастан 28 жасқа ұлғайды. Қыздардың орташа тұрмыс құратын жасы 25-тен 25,2-ге өскен. Отбасын құруға асықпайтын жастардың дені Алматы, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында тұрады», – дейді ол.
Жастар неге отбасын кеш құрады?
Жастардың кеш отбасы құруына да белгілі бір деңгейдегі болашақ отбасының алдындағы жауапкершілігі себеп болатынын айтып өткеніміз жөн. Соңғы уақытта елімізде отбасын құруға ниетті жастар қатары азайған. Қазірдің өзінде үйлену жасына жеткен бойжеткендердің – 30, жігіттердің 40 пайызы – бойдақ. Ресми деректі бағдарласақ, 2012 жылдан бері тіркелген неке саны 164 мыңнан 128,5 мыңға дейін төмендепті. Қазір ерлер көбіне 32-33 жасында отбасын құрса, ал қыздар 30-ға таяп барып тұрмысқа шығуда. Бұған екі тараптың ең әуелі «баспаналы болуым керек» деген себеп айтатынын атап өтуге болады. Статистикаға сүйенсек, биыл 35-тен асып отбасын құрғандардың үлесі орта есеппен 19 пайызға жеткен. Сарапшылар бұл жаста шаңырақ көтергендердің көбеюіне бұрын ажырасып, екінші рет некеге тұрғандар да қосылуы мүмкін екенін айтады.
Әлемде 13 секунд сайын бір отбасы ажырасса, ал елімізде әр үшінші шаңырақ шайқалады. Мамандардың зерттеуінше, республикада жылына орта есеппен 140 мың азамат үйленсе, кейін оның 50 мыңы ажырасу туралы шешім қабылдайды. Айырылысуға бел буғандардың үлесі жалпы тіркелген неке санының 34,4 пайызын құрап отыр. Мұндай деректердің өзі болашақ жар таңдауда үлкен жауапкершілікті талап ететіні сөзсіз. Сарапшылар жастар отбасын құруға асықпайтын бұл үрдісті алдымен урбанизациямен, одан кейін инфляциямен байланыстырып отыр. Олардың пікірінше, бұрын жастар алды-артына қарамай үйленіп, материалдық жағдайды сосын ойланатын болса, қазір жастар материалдық тұрақтылыққа қол жеткізгеннен кейін барып саналы түрде отбасылы болғысы келеді. Тіпті, балалы болуға деген қорқыныш та басым екенін жасырмайтын көрінеді.
Жауапкершілік дегеннен шығады, қазіргі қоғамда азаматтық неке де жауапкершіліктен жалтарудың бір көрінісі іспетті. Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшылары әзірлеген «Қазақстан отбасылары-2022» ұлттық баяндамасында респонденттердің «азаматтық неке» құбылысына деген көзқарастары «оң», «теріс», «бейтарап» деп аталатын үш топқа бөлініп, зерделенген. Азаматтық некені жақтайтындар көрсеткіші – 28,3, оған қарсылар – 33,1, бейтарап ұстанымдағылар үлесі – 32,8 пайыз. Зерттеуге еліміздің 17 өңірінен 1 200 адам қатысқан. Мамандардың айтуынша, бұл дегеніміз – елімізде әрбір бесінші неке тіркелмеуі мүмкін дегенді білдіреді.
Мамандар не дейді?
Қайтадан «Сэндвич ұрпағы» ұғымына оралайық. Жалпы, осы орта буын өкілдерінің осы бір құбылысты кезеңі жөнінде әлеуметтанушылар мен психологтердің пікірін білуді жөн көрдік. Мәселен, психолог Назгүл Темірғалиева бұл құбылысты «ұрпақтар теориясы» арқылы түсіндіріп беруге тырысты.
«Ұрпақтар теориясын» америкалық ғалымдар Нейл Хоув пен Вильям Штраус 1991 жылы ойлап тапқан. Хоув-Штраус теориясы әрбір буынның психологиясы, болмысы, қоғамдық, саяси көзқарастарына өз заманының құндылықтары, тәрбиесі, үй ішіндегі тәрбиесі әсер етеді деп пайымдайды. Себебі әрбір буынға, ұрпаққа сай көзқарастар мен құндылықтар жиынтығы сай келеді. Осы теорияға салатын болсақ, бүгінгі Қазақстанда бірнеше ұрпақ өкілі ғұмыр кешіп жатыр. Мәселен, «Сэндвич ұрпағы» Х ұрпақ пен Z ұрпақтың ортасындағы Ү ұрпақ деп айтуға болады. Бұл орта жастағы адамдар онсыз да күйзеліске бейім келеді. Себебі ер адам 40 жасында өз-өзіне «мен кіммін?», «кім боламын?», «қандай жетістікке жеттім?» деген секілді сұрақтарды өзіне қоя бастайды. Ал әйел адамдарда осы жаста сұлулықтарынан айырыла бастағандықтан, «қартайып барамын» деген күйзеліс басым болады. Енді осы жағдайға жаңағы отбасындағы туындайтын мәселелерді қосыңыз. Сондықтан да «сэндвич ұрпағы» деген мәселе күрделі болып көрінуі заңды құбылыс», – дейді ол.
Ал әлеуметтанушы Ернұр Молдашев «сэндвич ұрпағының» басты мәселесі әлеуметтік жағдайға келіп тірелетінін, бұл мәселені шешуге мемлекет те мүдделі екенін жеткізді.
«Бұрын отбасы деген адам өміріндегі ең маңызды институт болатын. Қазір де сондай ғой. Бірақ бұрын оның ауқымы кең, маңызы жоғары болды. Адамның басты қажеттіліктерін қанағаттандыратын жалғыз институт осы – отбасы болды. Мысал келтірейін. Бұрында бала дүниеге келген кезден бастап әулеттің бақылауында, қамқорлығында болды. Әйел босанарда абысындары, жеңгелері болысып, ауырса емдеп, аяқ-қолын ерте жиып алуға көмектесті. Кейін ер адамдар оның шілдехана тойын ұйымдастырып, үйленгенге дейін оның жан-жақты білімді, қайратты болып өсуіне ықпал етті. Тіпті, ер-жігіт үйленер кезде де оның болашақ жарын үлкендер таңдап, жеңгелері арқылы екі жастың отау құруына себепкер болды. Ер-азамат әйелінің, отбасының негізгі асыраушысы болды. Ол кезде балабақша жоқ. Баласын бағуды ата-әжесі мойнына алды. Осылайша, ол адам белгілі бір ортаның қамқорлығын сезініп жүреді. Өз кезегінде өзі де сондай жауапкершілік арқалайды. Яғни, адам туғаннан бастап дүниеден қайтқанға дейін белгілі бір ортада өмір сүреді, сол ортаға тәуелді болады. Ол ортадан бөлініп кететін болса, оған басқа балама жоқ. Кейіннен бұл жағдай өзгере бастады. Бұған себеп – мемлекеттің күшеюі. Яғни, белгілі бір деңгейде мемлекет бұрынғы әулет орындап келген кейбір мәселелерді өз мойнына алды. Бірақ мемлекет батыс елдердегі секілді бұл сатыға толық өткен жоқ. Мәселен, Еуропада болсын, АҚШ-та болсын балаларға және қарттарға арналған арнайы орталықтар бар. Егер қаражатыңыз жетсе, сіздің орыныңызды алмастырып береді. Ал біз ондай дәрежеге жете қойған жоқпыз. Яғни, мемлекет отбасындағы сіз атқаратын кейбір міндеттерді атқара алмайды. Сондықтан жаңағы «сэндвич ұрпағының» қиындықтарын кешуге мәжбүрсіз. Сонымен қатар дәстүрлі отбасы институтының кейбір нормалары да әлі бұған дайын емес. Мысалы, сіз ата-анаңызды қарттар үйіне өткізуді былай қойғанда, балаңызға бала күтуші жалдасаңыз «неге өзі тәрбиелемейді» деген сөзге қаласыз. Яғни, белгілі бір жағдайда «сэндвич ұрпақтарының» қиналуын құптайтын орта бар. Екіншіден, мемлекет пен бизнес те өзге балама ұсына алмауы да бұл мәселенің туындауына алып келеді. «Сэндвич ұрпақтарының» басты мәселесі әлеуметтік жағдайға барып тірелетін болса, мемлекет те капиталистік елдердегідей түрлі қызмет түрін сізге ұсынуы, жағдай жасауы шарт», – дейді ол.
Мамандар «сэндвич ұрпақтарына» COVID-19 пандемия кезеңі ауыр тигенін атап өтеді. Себебі бұл уақытта балалар онлайн оқу жүйесіне көшіп, ата-аналар қатты науқастанып жатты. Бір жағынан балалардың білімі үшін бас қатырып жүрсе, екінші жағынан вирус иектеген ата-аналарының жағдайы осы бір орта жас өкілдерін әжептеуір сансыратты.
«Сэндвич ұрпағына» қандай көмек керек?
Көз алдыңызға сэндвичті елестетіңіз. Үстіңгі жағы – ата-әже, астыңғы жағы – бала-шаға. Ал ортаңғы жағында ерлі-зайыптылар. Енді осы ортаңғы жақтағы «сэндвич ұрпағы» мұндай ауыртпашылықтың жолын қалай шешуге болады. Бұған алыстан тарих қопарудың немесе танымал психологтің көмегінің аса керегі жоқ. Тек қазақ дәстүріндегі бұрыннан бар немересін ата-әжесіне тәрбиелету арқылы бірқатар жеңілдік сезінуге болады. Өкінішке қарай, ата-аналар әрқашан үлкен туыстары арқылы қабылданатын және берілетін маңызды құндылықтар туралы ойламайды. Ата мен әженің көмегін пайдалануға мүмкіндік немесе ниет болмаса, аналар мен әкелер күтушілердің немесе тәрбиешілердің қызметтеріне жиі жүгінеді. Бірақ аға ұрпақтың немерелерін дамыту мен тәрбиелеуде атқаратын маңызды рөлдері туралы ұмытпаған жөн. Мұндай үрдісті ғалымдар да қолдайды. Мәселен, француз әлеуметтанушылары жүргізген зерттеуге сәйкес, сауалнамаға қатысқан ата-аналардың 47,8% үшін құндылықтарды, сенімдерді және дүниетанымды беру маңызды екені белгілі болған. Оксфорд университетінің зерттеулері де ата-әжелер баланың әл-ауқатында маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Өмірінде белсенді ата-әжесі бар балалардың эмоционалды және мінез-құлық проблемалары аз болады екен. Сонымен қатар үлкен кісілерге балалармен араласуы ұзақ өмір сүруінің бірден-бір кепілі екен. Ғалымдар немерелеріне күтім жасау егде жастағы адамдардың өмірін орта есеппен 5 жылға ұзартуға көмектесетінін анықтады.
ТҮЙІН:
Ресейдегі 45-65 жас аралығындағы адамдардың 80%-ы «сэндвич ұрпақ» және бұлар негізінен әйелдер екені анықталған. 2021 жылы экономика ғылымдарының кандидаты Марина Карцева 45 үй шаруашылығына әсер еткен сэндвич ұрпақтарына зерттеу жүргізген. Респонденттер уақыттарын қалай өткізгендерін сипаттайтын екі күнделік толтырған. Біріншісі – жұмыс күні, екіншісі – демалыс күні. Анықталғандай, ресейліктердің 7,9%-ы сэндвич синдромымен ауырады, олардың көпшілігі 30-39 жаста, олардың 72%-ы әйелдер болған. Әлеуметтанушы Елена Здравомыслова балаға да, қарт адамға да қамқорлық жасайтын адамдардың нақты санын анықтау өте қиын деп есептейді. «Сэндвичтер» өз жағдайын өмір нормасы деп санайды. Олар бірден екі ұрпаққа қамқорлық жасауды табиғи және қалыпты нәрсе деп қабылдайды. Әлеуметтанушының айтуынша, 45 пен 65 жас аралығындағы ресейліктердің 80%-ға жуығы екі есе жүктемені бастан кешіруі мүмкін. Ал Америка Құрама Штаттарындағы әрбір ересек 10 адамның 1-і «сэндвич ұрпағы» саналады екен. Бір топ америкалық ғалымның зерттеуі 2021 жылы америкалық ересектердің 40%-ын сэндвич ұрпақтары қатарына жатқызуға болатынын көрсетті. Олардың 70%-ы психикалық денсаулығының нашарлауына шағымданған. Ал бізде мұндай зерттеулер жүргізіле ме екен? Дегенмен ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген әрбір адам ұрпақтар сабақтастығын үзіп алмаса деген тілегіміз бар.
Наурызбек САРША