Осы саланың жілігін шағып, майын ішкендердің кейбіреуі ол кездері көрсеткіш қуамыз деп жүріп, аймақтағы небір құнарлы жердің обалына қалдық, тыңайтқыштармен әбден уланды дегенді де айтады. Қалай болса да, жүгері – әлі күнге тұтас облыстағы, ал Жаркент өңіріндегі басты әрі пайдалы дақылдардың бірі. Облыстағы дәнді масақты дақылдардан кейінгі орындардың бірін осы «дала аруы» алатын болса, қант қызылшасы да егістіктегі еселі еңбекке елеулі үлес қосады. Бір өкініштісі, ерте көктемде өткен жылдардағы сәтсіздіктерден секемденіп, алдағы күзге күмәндана қараса да, жақсылықтан үміттенетін және осы саланың басы-қасында жүргендердің жаудыратын уәделеріне кезекті рет малданатын дихандар: жүгерішілер мен қызылшашылар жыл сайын күзде өнім өткізерде көлденеңдейтін түрлі түсінбестік пен кедергі кесірінен таусылып бітпес дау-дамайға тап болады. Алты ай бойы төккен тері өтеуінің жартымсыз болып қалатынына қынжылады. Берілген уәделердің сиырқұймышақтанып кетуі, қолдаудың құр сөз екендігін айтып, дабыл қағады.
Бір қуанарлығы, биыл өңірдегі бірнеше ауданның ырыздығына айналып отырған қант қызылшасына қатысты ешқандай шектен шыққан жағдай тіркеле қойған жоқ. Азды-көпті түсінбестіктер түйіні де ретімен шешілгендей болды. Оның есесіне «жүгерінің кіші отаны» болып саналатын Жаркент аймағының жүгерішілері ала жаздай төккен табан ет, маңдай терінің арқасында жиналып, алты ай қысқа азықты қамдауға себі тиеді деп отырған алтын дәннің бағасы тым төмендеп кеткеніне алаңдаулы. Әзірге өсімдік шаруашылығының барлық саласы бойынша берекелі болып тұрған биылғы күздің күрмеуі келіспей тұрған тұсы да осы жүгеріге қатысты. Көктемгі ауа райының қолайсыздығына байланысты егін жайырақ егіліп, соған сай орақ мерзімі де біраз кешікті. Өзін ақтайтыны және ақтамайтыны бар түрлі себеп салдарынан молынан жиналған жүгеріні өткізу ісі тым күрделеніп кетті. Күз күшіне еніп, қыс жақындағанда ауа райы да күніне қырық құбылып, жауын-шашын жиілеп, қызуы мол күндер де азаяды. Қырмандағы тау-тау болып жатқан баданадай-баданадай дәнді кептіру оңай болмай тұр. Жаркенттегі зауыт ылғал өнімнің бағасын әдеттегіден көп арзанға алады. Оның үстіне биылғы баға былтырғыдан көп төмен, келісі 80 теңгеден аспай тұр. Егер алтын дәннің сатып алу құны осы қалпында қалса, жаркенттік жүгерішілер кірісті қойып, осы қыруар өнімді өсіруге жұмсалған шығынды да жаба алмайды.
Жоғарыда айтқанымыздай, биыл егін, оның ішінде жүгері кеш пісті. Қазанда орақ басталғанда, барлық шаруашылық жаппай кіріспек еді, аудандағы техника тапшылығы қолбайлау болды. Шаруаларға ұзынсонар кезекке тұруға тура келді. Оны айтасыз, алғашқы орақтан соң қырманға толған сары алтындай дән үймектерін өткізуге келгенде, бағаның тым арзандығы алға басқан қадамды кері итерді. Қыраулы қараша келгелі де біраз болды. Бағаға қатысты мәселенің түйіні әлі тарқаған жоқ.
«Жүгері піскенде жаппай жинауға техника таппай қиналдық. Күн райы құбылып, қырмандағы дәнді дұрыс кептіре алмай әуреге түстік. Көбіміз жерді жалға алып еккендіктен, қолымызда ешқандай техника жоқ. Ірі қожалықтарда арнайы кептіретін құрылғы болады, оны алу да қосымша шығынды қажет етеді. Осылардың үстіне биылғы бағаның төмендігі қосылып, әбден сансыратты. Көктемнен бері жұмсаған қаржыны ақтай алмаймыз-ау деп уайымдап отырмыз. Былтыр баға жақсы болып еді, биыл бәрі қымбаттағанда, жүгерінікі арзандап кеткені түсініксіз», – дейді жергілікті тұрғын Халел Әлімұлы.
Ауданнан алынған мәлімет бойынша, науқандық жұмысқа жалпы 90-ға жуық жүгері оратын комбайн қатысуда. Алайда осылардың жартысына жуығы ғана алқаптан дәнді бірден уатып жинайтын әмбебап комбайн да, қалғаны бұрыннан қалған ескі техника. Сонымен бірге 600-ден астам трактор, мыңнан астам тіркеме пайдаланылуда. Егіншілер техниканы біртіндеп жаңартып жатқанымен, биыл 925,2 млн теңгеге сатып алынған 62 техника жыртыққа жамау бола алар емес. Соның кесірінен техника кезегін апталап күтуге тура келеді.
Кезінде жаркенттіктер күзде жинаған жүгеріні алысқа арбаламай, іргеде тұрған кәсіпорынға өткізетін болды деп, уралап жүріп ашылған «Крахмал-сірне» зауыты жыл сайын бір жаңалық шығарады. Биыл уатылған дәнді 15 пайыз ылғалдылықпен 80 теңгеден алмақ. Ал ылғалдылық жоғарылаған сайын баға да төмендей бермек. Былтыр баға 120 теңге болған еді. Соның өзінде шығындарын ақтамағандықтан, кейбір шаруалар өнімдерін көктемде сатпақшы болып, қоймаларда сақтағанмен тұтынушы таппай бармақ тістеп қалған еді. Биылғы жағдай одан да сорақы болатын сияқты. Шаруа әр тоннаны 80 мыңға өткізгеннің өзінде егін егіп, өсіруге жұмсаған шығынын жаба алмайды. Сондықтан егіншілер қазір собықты жүгері өнімінің килосын 50-60 теңгеден қырмандардан сатуға кіріскен. Бағаның төмендеуіне қатысты түрлі сылтау айтылғанымен, мұның түп-төркінінде Ресейден біздің елге бидай мен жүгерінің көптеп кіргізіліп жатқанында сияқты. Кеше ғана ауданмен хабарластық, баға сол 80 мыңнан өзгермеген. Ал собықты жүгерінікі тоннасына 40 мың теңгеге дейін түсіп кетіпті. Шаруалар бағада өзгеріс болып қалар деп, орақты әлі саябырсытып отырған көрінеді. Өйткені орған өнімді қырманда сақтап, кептіру де қаржыны қажет етеді және оны одан соң өткізу де оңай емес.
Дегенмен аудандағы әлеуеті мықты үлкен қожалықтардың жағдайы жаман емес. Өйткені олардың техникасы сайлы, қоржыны майлы. Соның арқасында озық технологияларды пайдаланады. Ауа райының құбылмалығынан да қорықпайды. Сондай көңілі тоқ шаруашылықтардың бірі «Айгерім» шаруа қожалығы егіс алқабына тамшылатып суару технологиясын енгізудің нәтижесінде, жүгерінің өнімділігін екі есе арттырған. Тіпті, екі жылдың ішінде 156 гектар жерге ылғал сақтау технологиясын енгізіп, оған жалпы сомасы 270 млн теңге инвестиция құйған. Бұған дейін жүгерінің әр гектарынан 70 центнерден өнім жинаса, тамшылатып суаруды қолданудың нәтижесінде, әр гектарына 150 центнерге дейін өнім алып отыр. Сондықтан мұртын балта шаппайды.
«Шаруашылықта мал азығына және тұқымға арналған жүгері түрлерін, сол сияқты попкорн жүгерісін өсіреміз. Жүгері өсіруде ылғалды сақтау технологиясын енгізудің маңызы зор. Осы ретте 2022 жылы алдымен 55 гектарға тамшылатып суару жүйесін енгізіп, әр гектарынан 150 центнерге дейін өнім жинадық. Биыл тағы 101 гектарға осындай құрылғылар қойдық. Бұл ретте су үнемдеу технологиясын орнатуға жұмсалған шығынның бір бөлігі мемлекеттен субсидияланатыны едәуір көмек. Қазір күзгі жиын-терім науқаны қызу жүріп жатыр. Өнімділік былтырғы шамада болады деп жоспарлап отырмыз», – дейді шаруа қожалығының басшысы Ұлан Сарпеков.
Қалай болғанда да, Жаркент өңірінде жүгеріні кептіру, сақтау және өткізу мәселесі жылдар бойы өзекті болып келеді. Бұдан бірнеше жыл бұрын жағдай тым шектен шығып, асқынып кеткенде, сол кездегі облыс басшылығының қолдауымен шаруалардың өтінішіне орай Пенжім ауылында жүгеріге арналған 2 қырман салынған. Екеуі де жұмыс істеп тұр. Бірінші қырманда бір ауысымда 1 200 тонна, ал екінші қырманда бір ауысымда 1 500 тонна дән кептіріледі. Сол сияқты «Оразбаев Б.З.» шаруа қожалығы өткен жылы тәулігіне 800 тонна дән кептіретін, сыйымдылығы 10 мың тонналық жүгері кептіру және сақтау зауытын іске қосқан. Бұл қоймада 2022 жылы 5 мың тоннаға жуық жүгері дәні сақталған. Биыл да жұмыс қарқыны одан кем болмайды деп отыр.
Аудан әкімі Марат Сағынбектің айтуынша, ауданда 4 мыңға жуық шаруашылық жүгері өсіреді және өнімдерін негізінен Жаркент крахмал-сірне зауытына тапсырады. «Әлемдік нарықтағы бағаларға сәйкес бүгінгі күні жүгерінің келісі ылғалдылық деңгейіне қарай 70-80 теңгенің арасында бағаланады. Бұл өткен жылғы құнынан едәуір төмен. Сондықтан біз қазір жүгеріні белгілі бір көлемде Қытай нарығына да лайықты бағада өткізу туралы келісімдер жасауды ойластырудамыз», – деген аудан жүгері өсірушілерге зауытқа өткізген өнімінің әр тоннасына 6 мың теңгеден субсидия берілетінін де атап айтып кетті.
Биыл Жетісу облысы бойынша 56,99 мың гектарға жүгері себілген. Мұндағы Панфилов ауданының үлесі – 47 пайызды немесе 26,7 мың гектарды құрайды. Әзірге жетісулық шаруалар осы көлемнің 46,6 мың гектарын немесе 81,7 пайызын жинап алған. Жаркенттіктер 19,973 мың гектарын немесе 74,8 пайзын орып алыпты. Облыс көлемінде жүгерінің орташа түсімі 64,2 центнер болса, Панфилов ауданында 65,8 центнерден айналып отыр. Аудан бойынша 180 мың тонна жүгері жиналады деген болжам бар. Ендігі мақсат – мол өнімді дұрыстап ұқсату және шаруалар мен қайта өңдеушілер арасындағы түсінбестіктің түйінін тарқату.
Болат АБАҒАН,
Жетісу облысы