Мақсат – айтыс ақындарының ішінде өзіндік өрнегі бар, ешкімге ұқсамайтын болмысы бар ақын. «Қыз бен жігіт» айтысындағы даралығы бір бөлек. Айтысты ардақ тұтатын көрермен Мақсат Ақановтың сахнаға шығар сәтін айрықша күтеді. Әсіресе, қыздармен айтысын жақсы көретіндер көп.
– Мақсат, «Алтын домбыраңыз» құтты болсын! Мейірбектен жүлдені жұлып алу оңай болмаған секілді. Финалдағы айтыс қиын болды ма?
– Мейірбек Сұлтанхан деген – өте алапат, бүгінгі айтыстың ең алдыңғы қатарында жүрген ақын бауырларымның бірі ғой. Мейірбекпен айтысу кімге болса да аса жеңіл соқпайды. Жүрсін Ерман ағамыздың өзі осыдан он жыл бұрын: «Мейірбек – алғашқы бестіктің ішіндегі ақын» деп айтып еді. Оған алып-қосарымыз жоқ. Құдайдың қалауымен осылай болды. Мейірбек бауырымның өнері өрістей берсін, Алла разы болсын дегім келеді.
– Алғаш айтысқа шыққан сәтіңізді еске алыңызшы. Ақын Бағдат Мүбарақты қалай көндірдіңіз?
– Оның тарихы өте қызық. Бағдат екеуміз бір ауылда, ағалы-інілі боп бірге өскен жандармыз. Бағдаттың әкесі – менің әкемнің ағасы боп өскен кісі. Өмірде де, өнерде де қатар жүрген, бір ауылдың суын ішіп, бір топырақта жаралған азаматтар. Менің әкем – еңбек сіңірген дәстүрлі әнші. Оның да әкесі – қазақтың қабырғалы, елге танымал ақыны. Сол жалғастық үзілген жоқ: бізбен де бірге келе жатыр. Бір мектепте оқыдық, бірге өстік, өнерде – аға, өмірде дос болды. Балқашта өткен Ағыбай батырдың 200 жылдық тойында маған қарсылас табылмай, Бағдат ағамды ұйқысынан оятып әкеліп, «менің бағымды ашып жіберуіңе бірден-бір септігің тигелі тұр» деп көндірген едік. Ол айтысқа Қарағанды облысынан алты ақын қатысатын болды. Соған іріктеу болып, одан өтпей қалдым. Жүрсін аға он ақынды жұптап, «Алла ауыздарыңа сөз салсын, айтысқа дайындалыңдар» деп шығып бара жатыр екен. Соңғы мүмкіндікті құр жібермеу керек, жүгіріп барып, ағаның қолын алдым. Танымаған соң «қай баласың?» дегендей тосырқай қарады. «Осы ауылдың баласымын» деп аты-жөнімді айтып, айтысуға келгенімді білдірдім. Менімен айтыса қалатын қарсылас жоқ, «өзің тап» дегендей қылды. Содан бірден Бағдатқа жүгірдім ғой. Ол кезде оның енді-енді поэзияға қарай бет алып, айтыспен қоштасып бара жатқан сәті еді. Онда «Балқаш өңірі» газетінде тілші болып, жұмыс істейді.
Сол айтыста Бағдатқа:
– Үйленіп, жар қылам деп жүрген қызды,
«Біреу алып қашыпты» деп естідім.
Жігіт қызды тастады деген бар ед,
Ол да болса серілік қызу екен.
О заманда бұ заман қыз жігітті,
Тастап кетті деген сөз қызық екен», – дегенім есте.
Қазір көп ақын айтып жүрген мына тіркестің әу бастағы авторы да Бағдат ақын болатын. Ол сол айтыста:
«Қозы ғашық болғанмен,
Баянын ол алған жоқ.
Төлеген ғашық болғанмен,
Жібекпен бағы жанған жоқ.
Ақан ғашық болғанмен,
Ақтотымен білсеңіз,
Бірігіп әнін салған жоқ.
Естай ақын білсеңіз,
Хорланына ғашық боп,
Оның да бағы жанған жоқ» деген еді.
Жалпы, Бағдат бала күнінде керемет айтысқан, мықты ақын болды. Ол айтыста жүре берсе де, «Алтын домбыраны» үш рет алатын еді. Әкесі сияқты поэзияға бет бұрып, қазір қазақтың үлкен дуалы ақынына айналды. Бағдаттай ағамның болғанына шүкір айтамын.
– Айтысқа шығуыңызға әкеңіздің ерекше қамқорлығы болды. Алғаш айтысқа жетелеп алып келгенімен, жарқыраған кезіңізді көре алмай кеткен секілді. Әкеңіз де өнер адамы болды ма?
– Ақтоғай – ән мен жырдың мекені. Менің әкем – Асылмұрат Ақанов Ақтоғайда Мәдениет басқарған, дәстүрлі өнердің жібін жалғаған кісі. Әкеммен бірге тәй-тәй басқанымнан сахнада бірге жүрдім. Айтыстан бұрын сахнаға бимен шықтым. Ән де айттым. Өсе келе айтысқа бет бұрып кеттік. Оның да өзіндік себептері болды. Қазақтың керемет ақыны Ерік Асқаров – әкемнің ең жақын достарының бірі. Менен кейінгі інім дүниеге келген жылы, 1986 жылдың наурыз айында Ерік ақын Ақтоғайға келген еді. Сол кісіні көрген сәттен бастап, айтыс ақыны дейтін ұғым миыма сынамалап енді. Шынболат Ділдебаев деген мықты ақын өтті өмірден. Шынболат ақынның барлық термелерін бала кезден естіп өстік. Сол кісінің де батасын алдым. Әлі есімде, тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Ақтоғайда Алаш қайраткерлеріне арналған үлкен ас өтті. Астың аясында аудан айтыс өткізіп, оған Абаш Кәкенов бастаған ақындар келді. Солардың батасын алып, сарқытын ішіп өстік.
Әкем марқұм менің айтысты алғаш бастаған кездерімді көрді. Өмірден ерте кетіп қалды. Айтыста нағыз жарқыраған сәтімді көре алмады. Ең үлкен өкінішім де осы.
– Ақтоғайда туып, елге танылған ақынның бір жылдары айтысқа ренжіп, кетіп қалған кезі болыпты. Неге?
– Айтысқа өкпелеген кезім болған жоқ. Спортта жүрген сұрмергендер де жасы қырықтан асқан соң спорттан кетіп, тренерлікке ауысып жатады ғой. Мен де өзімді спортшы сезінген шығармын. Жасым қырыққа жақындаған соң басқа кәсіпке, ауыл шаруашылығына қарай бет бұрып, соны аяққа тұрғызамын деп, біраз уақыт айтыстан алыстағанымыз бар. Артымнан алапат жас буын өсіп келе жатыр, оларға айтысуға мүмкіндік беру керек деп ойлағаным сәтім болды.
– Мақсатты «қыз бен жігіттің» сайысында көріп үйренген едік, жігіттермен де айтысып, топжарған сәтіңіз көп екен. Қайсысы жеңілірек?
– Жалпы, әр ақынның өз стилі болады десек, менің маңдайыма елдің айтуы бойынша, қыздармен айтысқан ыңғайлы, қолайлы деп жатады ғой. Қыздармен айтысқан көңілді, көрерменнің де көңілінен шығатындай. Ұлдармен «жаға» жыртысып отырғанша, қыздармен қалжыңдасып, ойнап-күліп, еркелетіп, қылдан нәзік, мақтадан жұмсақ қыз баланы ренжітпей, көңілін тауып айтысу – оған айтатын нәрсеңді тікелей айтпай, бетіне баспай, тұспалдап, абайлап жеткізу де үлкен өнер. Оның өзі керемет шеберлікті талап етеді.
– Қыздардың осал тұсын меңгеру қиын секілді. Дегенмен Сараның сіңлілерінің арасынан қай ақын қызды мықты қарсылас деп санайсыз?
– Сараның сіңлілерінің әрқайсысының орны бөлек. Бәрі өзгеше, ерекше ақындар. Айтыс сахнасында жүрген ақын қыздардың барлығымен дерлік айтысыппын. Тек Ақмарал Ілеубаева апаммен айтыспаған екенмін. Өзіме қиын, қызық болатыны – Айнұр Тұрсынбаевамен айтысу. Қыздардың ішінде ең озығы, жүйрігі Айнұрға жететін ақын жоқ деп есептеймін.
– Айтысқа келгеніңізге өкінетін сәтіңіз бола ма?
– Бала күнімде хоккейді жақсы көрген едім. Әлі де жақсы көремін. Ұлым болса, хоккейге бергім келетіні де сондықтан. Мектепте жүргенде үздік шабуылшы атанғаным бар-ды. Жеңіс Қорабаев деген көршіміз болды. Сол кісі КСРО кезінде Ақтоғайдың хоккей командасын Мәскеуге алып барып, 15 одақтас мемлекеттер арасынан 7 орын алған екен. 5 жасымнан бастап, сол кісі мені хоккейге үйретті. Қыс басталса, Тоқырауын жайылады. Біздің үй өзенге жақын, сабақтан келе сала конькиді иыққа іліп, мұзға сырғанауға кетеміз. Жеңіс аға менің хоккейге деген махаббатымды оятты.
Ал айтысқа келгеніме өкінемін деп айта алмаймын, бұл да адамның маңдайына жазылған тағдыр. Алла екінің бірінің таңдайына өлең сала бермейді. Рас, бір өкініш бар, ол – хоккейге бара алмағаным ғана.
– Қазір көпшілік әлеуметтік желіге тәуелді. Сізді желіден көп көре бермейміз. Неге?
– Осыдан біраз бұрын Мейірбек Сұлтанханмен сұхбатымда да осы мәселені айтып едім. Маған әлеуметтік желіде отырған ұнамайды. Әйтпесе, оны да меңгеріп алуға болады. Ұялы телефонға байланып жүргендер жетерлік. Адамның уақытын ұрлайды. Ондай бос уақыт менде жоқ. Тіпті, көп сұхбат та бермеймін.
– Айтыс ақыны болмағанда, биші не актерлікті таңдар ма едіңіз? Бишілікті қаламайтыныңыз белгілі, актерлікке неге бармадыңыз?
– Бимен айналысып кетпейтінім белгілі. Тіпті, кәсіби актер болар едім деп айта алмаймын. Негізі, бәріміз де өмір сахнасында жүрген бір-бір актерміз ғой. Жезқазғанда 1996 жылы Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық тойы өтті. Тойға тоғыз ауданнан өнерпаздар қатысты. Сол сайыста бала Жамбылдың рөлін ойнап, бас жүлдені иемденген едім. Ол кезде 14 жастамын. Шындап актерлік қырымды шыңдасам, менен де жақсы актер шығатын еді. Бірақ өмір басқа бағытқа бұрып жіберді.
– Айтыстан кетсеңіз, немен айналысар едіңіз?
– Атакәсібіміз мал шаруашылығына баратын шығармын. Басқа қайда барамыз?! Мал бағу да өнер ғой. Ол да қазаққа оңай емес. Сұхбатқа шақырғандарыңыз үшін мың алғыс! Газеттеріңіздің ғұмыры ұзақ болсын!
Әңгімелескен
Гүлзина БЕКТАС