Бюджеттен қыруар қаржы бөлінсе де, бұл мәселе әлі шешімін таппай отыр. Мен 2025 жылға дейін жергілікті жолдардың кемінде 95%-ын жақсарту жөнінде тапсырма бердім. Үкімет бұл мәселені тікелей бақылауға алсын. Жол құрылысындағы заңсыздықтарды анықтау қажет. Бұл жұмыстан нақты нәтиже шығару керек», – деген еді. Иә, расында жол сапасына қатысты шешілмеген түйінді мәселелер көп. Жолаушылар тарапынан да айтылар сын аз емес.
Жол сапасының нашарлығы – елдегі адам өлімінің ең басты себептеріне айналып отыр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жол қауіпсіздігі бойынша 52 мемлекетте жүргізген зерттеуіне сүйенсек, Қазақстан жол апатынан қаза табу көрсеткіші бойынша бірінші орында тұр. Адам өлімі жыл сайын өсіп барады. 2022 жылы, яғни бір жылда ғана 1 064 адам қаза тауып, 4 098 адам жараланған. Еліміз жыл сайын жол апатынан 9 млрд доллар жоғалтады, бұл – ЖІӨ 4%-ына тең.
19 мыңнан астам арыз-шағым келіп түскен
Жуырда осы автожолдар мен жол сапасына қатысты Үкімет отырысы да өткен болатын. Онда Үкімет басшысы жол сапасының нашарлығы тұрғындардың наразылығына себепші болып отырғанын айтты. Әсіресе, сапасыз жөндеу жұмыстарына қатысты айтылып жатқан сын көп екенін, тек осы жылдың өзінде мемлекеттік органдарға автомобиль жолдарына қатысты 19 мыңнан астам арыз-шағым келіп түскенін айтқан болатын.
«Мысалы, жол азабын тартқан Қостанай облысының тұрғындары «Ұзынкөл» стансасы мен Троебратское ауылы арасындағы әбден тозып біткен жолға қатысты ұжымдық хат жазған. Бұл жол осы өңірді көршілес Солтүстік Қазақстан облысымен байланыстырады және Ресейге қарай транзиттік жол болып табылады. Биыл Ақтөбе облысының «Жұрын» стансасы мен Орқаш ауылы арасында қиыршық тас төселмеген сапасыз жол салынған. Тараз қаласының тұрғындары Қарасу шағын ауданында 1 жылдан астам уақыт бойы бітпей жатқан жол жөндеу жұмыстарын аяқтауды талап етіп келеді. Мұндай мысалдар барлық өңірде көптеп кездеседі», – деді Әлихан Смайылов.
Мұны өз кезегінде Көлік министрі Марат Қарабаев та жоққа шығармады. Оның айтуынша, бүгінде жолдардың сапасы бойынша көп сындар айтылуда. Олардың басым бөлігі жергілікті желіге қатысты. Биыл 4 200 шақырым жергілікті жолдар жөндеумен қамтылған, оның 3600 шақырымы жыл соңына дейін аяқталатын болады. Жалпы, бұл жұмыстарға бюджеттен 384 млрд теңге көзделген, оның тек 81 млрд теңгесі ғана немесе 21%-ы жергілікті бюджеттен бөлінген.
Бұл ретте кейбір аймақтар, оның ішінде жолдардың жай-күйі ең төмен өңірлерде жергілікті бюджеттен мүлдем қаражат қаралмаған. Атап айтсақ, олар – Батыс Қазақстан, Қостанай, Абай, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау және Атырау облыстары. Осы орайда тиісті әкімдіктер жолдардың нормативтік жай-күйін көтеру үшін жергілікті бюджеттен қосымша қаржыландыруды қарастыруы қажет.
Әрі қарай Көлік министрі жергілікті желідегі сараптамаға қатысты айтып өтті. Бөлінген қаражатты тиімді пайдалану мақсатында Ұлттық сапа орталығымен жасалған жұмыстарды қадағалау аса маңызды. Дегенмен де, биыл сапа сараптамасымен жергілікті желінің 85%-ы ғана қамтылды. Сараптама жүргізудің төмен деңгейі Қарағанды, Ақмола және Қостанай облыстарында орын алуда.
Сонымен қатар нысандарға айына ең кемі 4 рет тексеру қажеттігі бола тұра, кейбір өңірлерде жыл бойы бір-ақ рет тексеру жүргізілген жағдайлар тіркелген. Ол Жамбыл, Түркістан және Қызылорда облыстарында орын алып отыр.
Бүгінде Сапа орталығы құрылыс материалдарының 27 мың сынамасын алды. 2 900 құрылыс материалында сәйкессіздіктер анықталып, оларды түзету бойынша тиісті шаралар қабылданды. Мердігерлер өз қаражаты есебінен 2млрд теңге сомасына жұмыстарды қайта жүргізген.
«Жол құрылысы жұмыстарының қарқыны келесі жылы да сақталатын болады. 2024 жылы 9 500 шақырым жол бойынша түрлі жұмыстар атқару жоспарланған, оның ішінде республикалық желіде 5 300 шақырым және жергілікті желіде 4 200 шақырымда тиісті жұмыстар жүргізілетін болады. Нәтижесінде, 2024жылдың қорытындысы бойынша, нормативтік жай-күйдегі жолдардың үлесін республикалық желіде 93%-ға және жергілікті желіде 91%-ға дейін арттыруды жоспарлап отырмыз», – деді Көлік министрі Марат Қарабаев.
Сонымен қатар Үкімет басшысы жергілікті жолдардың сапасына сараптама жасау жұмыстарын да дұрыс жүргізе алмай отырғанын айтты. Бұл ретте кейбір өңірлер құрылыс-монтаждау жұмыстарын техникалық қадағалау тарапынан бақылаусыз жүргізеді. Оған қоса, жол саласында шешілмей келген проблеманың бірі – битум тапшылығы.
«Битум бойынша пайдалану технологиясы сақталмайды. Бұл да жолдардың сапасына кері әсерін тигізіп отыр. Сонымен қатар әкімдіктер құрылыс және жол бойындағы қызмет көрсету объектілерінің жобаларына арналған жер учаскелерін беру уақытын созып жібереді. Осы факторлардың барлығы саланы дамытуға кедергі болуда. Сондықтан жол құрылысына деген көзқарасты өзгерту қажет», – деді Премьер-Министр.
Жалпы, биыл Қазақстан бойынша барлығы 10 700 шақырым жол құрылыс-монтаждау жұмыстарымен қамтылған, оның ішінде республикалық маңыздағы 6 500 шақырым жол, 4 жергілікті маңыздағы 200 шақырым жолдар жөнделген. Қазір республикалық жолдардың 3 600 шақырымында құрылыс жұмыстары жүріп жатса, оның 856 шақырымы толық аяқталған. 2 900 шақырым жол күрделі және орташа жөндеумен қамтылып, 1 100 шақырымы пайдалануға беріліпті. Сонымен қатар биыл 16 ірі жоба іске асып, оның үшеуінде жұмыстар толығымен аяқталған. Атап айтқанда, Үлкен Алматы айналма жолы, Қандыағаш–Мақат және Үшарал–Достық жолдары. «Биыл халықтың шағымдарын ескере отырып, барлық күш 4-5 жыл бұрын басталып, құрылысы ұзаққа созылған 6 негізгі жобаны жүзеге асыруға бағытталды. Бұл – Талдықорған–Өскемен, Қарағанды–Алматы, Мерке–Бурылбайтал, Ақтөбе–Қандыағаш және Атырау–Астрахан жолдары.
Ведомствоның мәлімдеуінше, соңғы жылдары құрылыс жұмыстары көлемінің артуына байланысты 4 жолақты жолдардың үлесі көбеюде, бұл өз кезегінде жол-пайдалану техникасының санын арттыруды талап етеді. Осы қажеттілікті шешу үшін «ҚазАвтоЖол» ұлттық компаниясы биыл қосымша 379 техника сатып алуда, оның ішінде 245 техника Өнеркәсіпті дамыту қоры арқылы 25 техника жол жүру ақысы және 109 техника амортизациялық аударымдар есебінен алынатын болады. Дегенмен де әлі 1 100-ден астам техника жетіспейді, сондықтан Өнеркәсіпті дамыту қорынан жеңілдетілген несие алу арқылы техникаларды толықтыру жұмыстары жалғасатын болады.
Қазір 3 200 шақырымда ақылы жүйе енгізілген. 11 айдың қорытындысы бойынша, 26,5 млн теңге қаражат түсті. Келесі жылы қосымша 1 200 шақырымға ақылы жүйе енгізу жоспарланып отыр. Жалпы, 2029 жылға дейін реконструкциялау жұмыстарының аяқталуына қарай мұндай жолдардың көлемі 11 мың шақырымға жеткізілетін болады. Министр Қазақстандағы ақылы жолдар тарифтері жақын және алыс шетелдермен салыстырғанда, ең төмен екенін айтады.
«Жоғарыда аталғандай, келесі жылы негізгі ірі жобалар аяқталып, құрылыс компанияларының техникалары мен жұмыс күші босайтын болады. Сондықтан 2024 жылдан бастап жалпы ұзындығы 4 мың 700 шақырым болатын басым жобалардың құрылысын кезең-кезеңімен бастайтын боламыз», – деді Марат Қарабаев.
Министрдің сөзінше, бұл мәселені шешу үшін сыртқы және ішкі көздерден қаржы тарту жұмыстары жүргізілуде. Бүгінде Сарыағаш қаласының айналма жолы мен Қарағанды–Жезқазған жобалары бойынша Азия және Дүниежүзілік даму банктерінен қаражат тарту көзі айқындалды. Қалған жобаларды іске асыру үшін дайындық жұмыстары басталып, қаржыландыру тетіктері анықталуда.
Ірі жобалардың басталуы жол-құрылыс материалдарының өндірісін ұлғайтуды, сондай-ақ құрылыс техникалары мен қосымша инженерлік қызметкерлерді қажет ететін көрінеді. Сондықтан жол битумының тапшылығын болдырмау үшін цемент-бетон жолдарға көшу және битумды импорттау бойынша шаралар қабылданып жатыр екен. Инертті материалдардың жаңа карьерлері зерттеліп, темір-бетон бұйымдарының өндірісін арттыру көзделіп отыр. Келісімшарттарда мердігерлердің жеке жол-құрылыс техникасы паркінің болуы бойынша нақты талаптар қойылыпты.
Жыл сайын жол жөндеу үшін кемінде 500-600 млрд теңге бөлінеді
Жалпы, Дүниежүзілік экономикалық форумның рейтингі Қазақстан жол сапасы бойынша 141 елдің ішінде 93 орында екенін әшкереледі. Ал сарапшылар біздегі жолдардың сапасын Моңғолия, Уганда, Эфиопиядан да төмен бағалауда. Елімізде автожолдардың жалпы ұзындығы 96 мың шақырым болса, оның ішінде 25 мың шақырымы – республикалық маңызы бар күрежолдар, 71 мың шақырымы – жергілікті жолдар.
Жол сапасының нашарлығының тағы бір себебі – битум жетіспеушілігінен. Жол битумының тапшылығы 2022 жылы 200 мың тоннаны құрағаны осыған дәлел. Мәжіліс депутаты Қазыбек Иса ақылы жолдардан түскен алымдар бір жылда 9,1 млрд теңгені құраса, оның 45%-ы немесе 4,1 млрд теңгесі ғана сол учаскелерді жөндеуге және күтіп ұстауға кеткендігін айтады.
«Біздің елде жөнделген жолға кемінде 3 жыл, ал жаңа жолға 5 жыл кепілдік беріледі. Әрине, бұл жолдың кепілдігі 15-20 жыл, тіпті 25 жылға берілетін Еуропамен салыстырсақ, бес еседей аз. Сарапшылардың айтуынша, жол салатын компаниялар мен мемлекеттік мекемелер үш жыл сайын жол жөндетуге ақша бөлгізіп отыру үшін осындай саясат ұстануда. Жыл сайын жол жөндеу үшін кемінде 500-600 млрд теңге бөлінеді. Бір шақырым жолды салу құны біздің елде, орта есеппен, 600-700 млн теңге екен. Бұл Еуропадан екі есе қымбат. Яғни, олар екі есе аз ақшаға 5 есе көп жыл шыдайтын жол салады. Керісінше айтсақ, бізде екі есе көп ақша алып, бес есе нашар жол салады... Жол салушылар жоба қандай болса, сондай жол салып беріп отырмыз дегенді айтады. Ал кейбіреулер техникалық бақылаушылар жол салатын компанияларға тәуелді, сондықтан кемшілігін көрсетіп бермейді дейді. Қазақстанда жол сапасын екі-үш есе арттыратын полимер қоспалар бар. Бірақ оны біздің компаниялар қолданбайды. Себебі оларға жол ұзаққа шыдауы қажет емес, жолға бөлінетін миллиардтар қажет. Бұл жол саласындағы жолға қойылған сыбайлас жемқорлыққа жалғасып жатыр. Миллиардтаған залал келтіріп жатқан жемқорлық тыйылмаса, жолдың сапасыздығы да жалғаса береді. Жол саласына қалай қаржы құйыла бастады, солай бұл жерге жолға еш қатысы жоқ жемқорлар да жиыла бастады», – дейді мәжілісмен.
ТҮЙІН:
Жалпы, мамандардың есептеуі бойынша, Қазақстан тас жолдарының 17%-ы халықаралық стандарттарға сай емес.
Тас жолдардың тек 3%-ы ғана жоғары халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, жергілікті маңызы бар жолдардың 18 мың шақырымында немесе 26%-ында ғана асфальт-бетон жабыны бар. Ал қалған 74%-ы қиыршық тас, топырақпен жабылған. Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында «Автокөлік жолдарының құрылысы мәселесі шешімін табуға тиіс. Қазір оның сапасы сын көтермейді. Тиісті жұмыстар уақтылы және сапалы жасалмайды. Жемқорлық белең алып тұр, бәсеке де жоқтың қасы. Мұның бәрі – осы салада әбден тамыр жайған кемшіліктер. Сондықтан жыл соңына дейін нақты шаралар қабылдау қажет. Міндетін адал атқармаған барлық компания заң бойынша жауапқа тартылады. Бұл мәселеге мен баса назар аударамын. Бақылауды күшейтіп, жаңа нормативтік құжаттар қабылдау керек. 2029 жылға дейін 4 мың шақырымнан астам жолға күрделі жөндеу жүргізу қажет», – деген еді. Ендеше жол сапасы түзелмей, айтылар сын да азаймақ емес.
Наурызбек САРША