Археологиялық қазба жұмыстарының негізінде жердің байырғы тұрғындарының сүйегін табу ғылымда ертерек ашылған жаңалық болғанымен, мұз құрсауында қалған адамдардың белгісі кейінгі табиғи үдерістердің «жаңалығы». 1991 жылы германиялық туристер Альпі тауындағы мұздықтардан мумияланған қаңқаны тапқан болатын. Ғалымдар Аустрия мен Италияның шекарасынан табылған «мұз адамның» өмір сүрген кезеңін мыс-тас ғасыры (энеолит) деп болжам жасады. Тіпті, оны 15 жыл бойы зерттей келе 2016 жылы 11 қаңтарда асқазан жарасынан зардап шеккен деген диагноз да қойды. Демек, бұл адам баласының асқазанындағы кесел ерте заманнан бері келе жатыр дегенді білдірсе керек.
Бір есептен климаттың өзгеруі археологтарға олжа әкеліп жатқандай. Мәселен, Аляскада мұз астынан ежелгі мекен, ескі қоныстардағы тіршілік белгілері білініп жатса, Антарктидадағы мәңгілік мұздықтар шетінен сөгіліп, шегінген сайын жердің табиғи геожүйесі де айқындалып келеді. Климат зерттеушілері көне радиолокациялық бейнелер көрініс беруде екенін айтады. Бірнеше жыл бұрын зерттеушілер Сібірде үш мамонттың сүйегін тапты. Ғалымдардың айтуы бойынша, олардың жасы миллион жылдан асады.
Су деңгейінің күрт төмендеуі және құрғақшылық салдарынан Испанияда 150-ден астам мегалитикалық тас ескерткіші, Амазонка аймағынан тас бетіне салынған өрнектер көрініс беріп жатыр. Алайда археологтардың айтуынша, мыңдаған жыл бойы суық әрі ылғалды табиғат жағдайында қорғауда жатқан көне мұралар ашық кеңістікке шыққан соң жойылып кету қаупі де жоғары.
БАБАДАН ҚАЛҒАН БРЕНД
Әлем елдерінде мұз құрсауынан шығып жатқан мұндай сирек кездесетін тарихи-мәдени мұралар бізде бұрыннан бар. Қазақ жерінің кез келген қиырынан петроглифтерді кездестіруге болады. Қаратау, Ұлытау, Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай және басқа да таулы аймақтарда тасқа бедерленген таңба жазулар көптеп шоғырланған. Өкінішке қарай, қолда бар байлықтың қадірі болмай тұр. Көне жазулар мен тарихи бейнелер салынған тасқа өз атын жазып, түрлі сурет шимайлап, тарихи ескерткішті бүлдіретіндер көбейген. Жақында Мәжіліс депутаты Ирина Смирнова вице премьер-министр Тамара Дүйсенованың атына депутаттық сауал жолдап, мұндай бассыздықтың алдын алуға шақырды. Депутаттың айтуынша, ерінбеген жолаушы, тау-тасты кезген турист, тіпті әскери полигонда дайындықтан өтіп жатқан сарбаздарға дейін тас жазуларды талқандап, өз есімін таңбалап, сәлемдеме де жазып қалдыратын болған. «Әлем елдері табылған 5-10 петроглифі бар жартастарын туристік тартымды нысанға айналдырып жатыр. Бізде оның ондаған мың түрі бар. Біздегі петроглифтерде эпикалық шайқастар, жойылып кеткен жануарлар, киім-кешек, бұрын өмір сүрген тайпалар мен халықтардың құралдары бейнеленген. Олар Ежелгі Египеттің папирустарынан немесе шумер сына жазуларынан еш кем емес. Сондықтан тастағы таңбалар елдің бренді болуы керек!», – дейді И.Смирнова.
ВАНДАЛИЗМГЕ ҚОҒАМ ҚАРСЫ
Бұл мәселе қараша айында «AMANAT» партиясының республикалық қоғамдық қабылдау алаңында талқыға түсіп, тарихи нысандарды қорғау ісіне қоғам болып қарсы тұру керегі айтылды. Көп ұзамай партияның Жетісу облыстық филиалы алғашқы болып партиялық бақылау комиссиясы арқылы жұмысты бастап кетті. Өйткені таңбалы тастардың ең көп шоғырланған әрі туристер көп баратын аймақтың бірі осы – Жетісу аймағы. Өкінішке қарай, елімізде туристің табаны тиген жер тез бүлінетін жағдайға жетіп отыр.
«AMANAT» партиясының «Жастар Рухы» жастар қанатына топтасқан жетісулық жастармен экобелсенділер «Вандализмге жол жоқ!» деген ұранмен экоакция өткізіп, ел ішінде «Тасбақа тас» аталып кеткен алып жартас бетіндегі шимай-шатпақ жазулар мен суреттерді өшірді.
Айта кетейік, «Тасбақа тастан» 5 мыңға жуық петроглиф табылған. Ол бүгінде Орталық Азиядағы ең үлкен петроглифтер жиынтығы саналады. Жетісулық жастар экоакция аясында Панфилов, Кербұлақ, Ескелді, Алакөл аудандары мен Текелі қаласындағы ескерткіштер мен сакральды орындардағы вандалдардың бүлдірген істерін қалпына келтірген.
Жалғыз Жетісу емес, табиғат туындысын қасақана қирату ісі барлық өңірде кездеседі. «Жастар Рухының» белсенділері 20 қазаннан бері «Бурабай» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағындағы «Жұмбақтас» жартасындағы, Алматы облысындағы «Тамғалы-Тас» шатқалындағы шимайды кетіріп, қоқысын тазалап шыққан. Осындай іс-шаралар бүкіл ел аумағында өткізіліп, 1 500-ден астам белсенді жас 500-ден астам ескерткіш пен киелі орынды тазартты.
Мәжілістің Экология және табиғатты пайдалану мәселелері жөніндегі комитетінің төрағасы, депутат Еділ Жаңбыршиннің пікірінше, мұндай қылық әр азаматтың тәрбиесі мен мәдениетіне байланысты. «Қазақстандағы мәдени-тарихи ескерткіштерінің 60%-ы Маңғыстау облысында орналасқан, өңірді «ашық аспан астындағы музей» деп атауға болады. Бірақ соңғы кезде заңның әлсіздігіне байланысты көптеген қорымды темір іздейтін құрылғымен қараушылар қопарып, бүлдіріп кеткен. Олар тек сол жердегі ұлттық қазынаны ұрлап қана қоймай, нысанның іргетасын да бұзған. Вандалдар мыңдаған жыл бойы пайда болған мұраны бүлдіреді және бұл үшін ешқандай жауапкершілік арқаламай, құтылып кетеді», – дейді депутат.
Вандализм демекші, жыл басынан бері еліміз оларға қатысты жазаны қатаңдатқан. Ол бойынша қоғамдық орындарда құқық бұзған, тарихи-мәдени ескерткіштерге нұқсан келтіргендерге 50-ден 100 АЕК-ке дейін айыппұл қарастырылған. Одан бөлек, 160 сағат қоғамдық жұмысқа тарту немесе 40 тәулікке дейін қамауға алу көзделген. Бірақ қолы қышып, бүтінді бүлдіруге құмар жандарға бұл жаза аздық етіп тұрғандай.
Ұлағат БЕКБОЛАТ