Жастар қанатына дейін шет қалмауға тиіс
Мәжіліс депутаттары – республикалық кеңес төрағасы Нұржан Әшімбетов пен комитет төрағасы Павел Казанцев төрағалық еткен жиынға Мәжіліс депутаттары, сарапшылар, Энергетика министрлігінің, «Азық-түлік корпорациясының» және тағы да басқа тиісті тараптардың өкілдері, сондай-ақ Ауыл шаруашылығы вице-министрі Азат Сұлтанов, «Қазақстанның бидай одағы» ЗТБ Өндіріс комитетінің жетекшісі Талғат Алдажаров, «Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы» КеАҚ басқарма төрағасының орынбасары Дамир Қалдыбаев шақырылды. Сондай-ақ өңірлердегі партия бөлімшелері мен ведомстволық бағынысты ауыл шаруашылығы мекемелері онлайн форматта қатысып отырды.
«2023 жыл еліміздің ауыл шаруашылығы саласы үшін төтенше қиын және сәтсіздікке толы жыл болды. Сондықтан мұнда шешімін күткен проблема өте көп. Оны шешуге біздің партия түгелдей атсалысуы керек. Тіпті, жастар қанатына дейін шет қалмауға тиіс. Бүгінде біздің қатарымызда 800 мың адам бар. Олар барлығы 3 829 бастауыш ұйымға біріксе, соның ішінде 2 485 бастауыш ұяшық аудандарда орналасқан. Сол себепті де көктемгі егіс науқанына дайындық жұмыстары кезінде қандай да бір проблемалар анықталса немесе пайда болса, бірден филиалға немесе Партиялық бақылау комитетіне хабарласуын сұраймын. Сондай-ақ мен мәслихаттардағы біздің фракция депутаттарын жергілікті жерлердегі бастауыш ұйымдармен анағұрлым тығыз әрі жедел жұмыс істеуге шақырамын. Егер сіздер тығыз байланыс ұстап отырмасаңыздар, бүкіл жұмыс нәтижесіз қалуы мүмкін. Ал атқарылған жұмыстар есебін біз қатаң сұрайтын боламыз. Тіпті, мандаттан айыруға дейін барамыз. Мұндай жағдайлар бізде болған. Егер жұмыс істегілеріңіз келмесе немесе істей алмасаңыздар, орынды босатыңыздар, кім жұмыс істей алады – соған жұмыс беріңіздер», – деді сөз басында Партиялық бақылау комитетінің төрағасы Павел Казанцев.
Одан соң қатысушылардың баяндамасы тыңдалды. Ауыл шаруашылығы министрлігі өкілі дайындық жұмыстарымен таныстырып өтті. Оның айтуынша, биыл еліміздегі егіс алқаптарының жалпы көлемі 24,1 млн гектар екен, яки былтырға қарағанда 5,2 мың гектарға артық. Десе де, әртараптандыру мақсатындағы монодақылдарды азайту іс-шарасы да жалғасып жатқандықтан, бидай алқабы 64,3 мың гектарға қысқарған. Ал күнбағыс, мақсары және қыша сияқты майлы дақылдар көлемі 52,2 мың гектарға артпақ. Сүт шаруашылығын дамыта түсу мақсатында жем-шөп дақылдарының алаңын тағы 3,2 мың гектарға, яки барлығы 62,5 гектарға кеңейту жоспарлануда. Сонымен қатар суды көп қажет ететін дақылдарды егу алқабы қысқартылуда. Биыл күріш 4,7 мыңға азайтылып, 95,6 мың гектарға, ал мақта 16,4 мыңға азайтылып 100 мың гектарға егілмек. Сөз сыңайына қарасақ, Ауыл шаруашылығы министрлігі көктемгі егістік жұмыстарына дайын сияқты.
«Жергілікті бюджеттерден тұқым шаруашылығына – 12,8 млрд, минералды тыңайтқыштарға – 32,5 млрд, ал пестицидтерге 33,7 млрд теңге субсидия қарастырылған. Сонымен қатар айналым қаражатымен қамтамасыз ету үшін «Кең дала» бағдарламасы бойынша 140 млрд теңге көзделген. Ал форвардтық сатып алу бағдарламасын жалғастыру үшін республикалық бюджеттен «Азық-түлік корпорациясының» жарғылық капиталын ұлғайтуға 40 млрд теңге қаржы бөлінбек», – дейді Ауыл шаруашылығы вице-министрі Азат Сұлтанов.
АШМ өкілінің айтуынша, 2024 жылғы егін егуге 2,4 млн тонна тұқым қажет екен. Оның 92%-ы дайын, яки фермерлер 2,2 млн тонна жаздық дақыл қорын жинап қойған. Сараптамаға соның 1,4 млн тоннасы түссе, тексерілген көлемінің 79,1%-ы кондицияланған, демек тұқымға жарамды деп танылды. Олар егу стандартының 1-ші және 2-ші класына сәйкес келеді. Ал минералды тыңайтқыштар бойынша биылға қажет 718,8 мың тоннаның 56%-ы елімізде өндіріледі. Олар – 400 мың тонна аммиак селитрасы мен аммофос сынды отандық өнімдер. Агротехникаларға келсек, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерде 149,8 мың трактор, 4,9 мыңнан астам егіс кешендері, 76 мың тұқым сепкіш және 219 мың топырақ өңдеу құралы бар. Олар қазір 80%-ға дайын. Сондай-ақ арзандатылған дизель отынының қажеттілігі 340 мың тонна. Олар нарықтағы бағадан 15%-ға арзан, яки литріне 250 теңгеден берілетін болады.
Мемлекеттік қаржы мардымсыз
Одан соң сөз алған «Қазақстанның астық одағы» ЗТБ Өндіріс комитетінің жетекшісі Талғат Алдажаров АШМ-ның дайындық жұмыстарын жоққа шығарды деуге болады. Ол еліміздің агросекторы жыл сайын қаржы тапшылығынан зардап шегетінін алға тартты. Өйткені шаруалардың шығындары жеткілікті көлемде өтелмейді. Ал беріліп отырған қаражат мардымсыз.
«Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша, 2024 жылы астық өндірушілерге ауыл шаруашылық дақылдарының негізгі 11 түрін егу үшін шамамен 864 млрд теңге қажет екен. Ал жыл сайын шығындар кем дегенде 25%-ға өсіп отыратынын ескерсек, биыл бұл сома шамамен 1 трлн-нан асады деуге болады. Ендеше мемлекеттің көктемгі егіс жұмыстарына бөліп отырған 180 млрд теңгесі, жалпы қажеттіліктің тек 17%-ын ғана жаба алады. Сонда жылдағыдай қаржыдан тапшылық болғалы тұр. Шындығын айтқанда, ұзақ жылдардан жалғасып келе жатқан бұл ахуал еліміздің ауылшаруашылық саласын пұшайман күйге сап қойды. Мәселен, астық өндіруге жұмсалатын шығындар жыл сайын 25-40%-ға өседі. Ал нарықтағы астықтың бағасы өспейді. Содан келіп егіннің алқабы қысқарып, шығымы азайып келеді. Сонымен қатар сапасы да төмендеп барады. Өйткені өзіндік құны жоғары болғандықтан, отандық өнім ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да бәсекеге қабілетсіз. Астық өндірушілер өндірісті дамытпақ тұрмақ, қарапайым агротехнологияларды сақтауға да дәрменсіз», – дейді ол.
Талғат Алдажаровтың айтып отырған сөзінің жаны бар. Неге десеңіз, бидай алқаптарының қысқарып бара жатқанын министрлік өндірісті әртараптандыру, соның ішінде монодақылдарды азайту саясатымен де бүркемелеуі әбден мүмкін. Өзімізді-өзіміз қамти алатын мүмкіндігіміз бола тұра, сырттан астық импорттауымыз да көп нәрсені аңғартса керек. Оның бір себебі – тұқым жетіспеушілігі.
«Бізде тұқым мәселесі өткір тұр. Өйткені бидай себу үшін шамамен 2 млн тонна қажет, бірақ кондициялық тұқымдардың нақты қоры 1,2 млн тонна ғана. Тапшылық – 800 мың. Сол үшін де Үкімет тұқым ретінде «Азық-түлік корпорациясының» резервіндегі 400 мың тонна тауарлық бидайды бергелі отыр. Бірақ көп сарапшы ол жарамайды дейді. Себебі элеваторға сақтауға тапсырғанда олар араласып кеткен әртүрлі сұрыптағы бидайлар. Яки пісіп-жетілу уақыты да, басқадай ерекшелігі де әртүрлі. Сондықтан оны себуге болмайды», – дейді «Қазақстанның бидай одағы» ЗТБ Өндіріс комитетінің жетекшісі Талғат Алдажаров.
Оның айтуынша, көктемгі егістікке дайындықты дұрыстап жүргізу үшін қысқа мерзімде бірқатар проблеманы шешіп үлгеру қажет. Олар – 15 ақпанға дейін тұқым алуға ақша бөлу, соның ішінде форвардтық сатып алу арқылы. Диқандар ол тұқымдарды өздері таңдап алуы керек. Сондай-ақ тұқымды импорттауға салынатын Қосылған құн салығынан бір жылға босату қажет. Жыл сайын пестицидтер алуға 90 млрд теңге көлемінде тауарлық кредит беріледі. Биыл шаруаларда ондай мүмкіндік жоқ. Сондықтан бидай өсірушілерге өсімдікті қорғау құралдарын жеткізіп берушілер алдындағы қарызынан құтылуға ақша тауып беру керек. Тағы бір маңызды мәселе – мемлекет қарастырып отырған 180 млрд теңгені 500 млрд-қа дейін өсіру. Сонда мемлекеттік қамтуды 50%-ға жеткізуге болады екен.
Проблеманың түбірі – тұқымда
Пробеламалар тізбегін келесі кезекте сөз алған «Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы» КеАҚ басқарма төрағасының орынбасары Дамир Қалдыбаев та жалғастырды.
«Бүгінде елімізде бидайдың үздік 35 сортының 16-сы ғана қазақстандық, қалған 19-ы шетелдік. Өкінішке қарай, мұндағы жағдай нашарлап барады, сол себеп отандық сұрыптар азая беруі мүмкін. Өйткені 16 сұрыптың тек бесеуі ғана таза отандық өнім, қалғаны аралас. Оның өзінде де олардың сипаттамалары ескіріп барады. Себебі іріктеп шығару жұмыстары жақсы жүргенімен, жерсіндіру жұмыстарында қиындық көп болып тұр. Әлемде климат қатты өзгеріп келеді. Суы көп жылдар бізде 30 жылда бір болса, қуаңшылық кезеңдер бес жылдың үш жылында кездесіп отыр. Сондықтан да біз ыстыққа төзімді сұрыптарды іріктеп шығаруымыз керек. Мәселен, дәл қазір бізде тұтастай Солтүстік Қазақстан бойынша рекордтық ылғал қоры бар. Топырақ қабатының метрлік өлшемімен алсақ ол – 130-180 мм. Оны әр сорт әртүрлі қабылдауы мүмкін. Тәжірибеміз көрсеткендей, сол жерге егілген көп пайдаланылатын шетелдік сұрыптар жаз уақытында жаңбыр жаумаса да 5-6 центнер берген болса, ал біздің тұқымдар 12-13 центнер берді. Өйткені олардың тамыры тереңге кетеді», – деді ол.
Оның айтуынша, қазір тұқымға деген сұраныс Ресей тарапынан да өте жоғары болып тұр. Сол себепті тұқым экспортына тыйым салынған. Бұл – өз шаруаларымызды қорғау үшін керек шара. Бірақ еліміздегі диқандар шетелден арзан тұқым импорттауға құмар боп тұр. Оның өнімділігіне кепілдік жоқ. Сол себепті жұмсаған шығындарын қайтара алмай қалуы әбден мүмкін екен.
Баяндамашылардан кейін сөз алған Партиялық бақылау комитетінің төрағасы Павел Казанцев көктемгі жұмыстарды жыл басында талқылап отырудың себебін ертерек қамдану мақсатымен түсіндірді. Сол кезде анықталған немесе пайда болған проблемаларға уақытында ден қоюға болады.
«Біздің аграрийлерді биыл да түрлі себептен туындаған үлкен қиындықтар күтіп тұр. Олар – мемлекеттік қолдаудың уақытында берілмеуі, тұқым жетіспеушілігі, содан келіп егістік алқаптардың қысқаруы, агротехнологияларды сақтамау, егіннің аз шығуы, одан қалды өнімді өткізудегі кедергілер, соның ішінде астық бағасының төмендігі, оған ілес белшеден қарызға бату, техникалық парктің тозуы және тағы басқалар. Мұның соңы азық-түлік тауарларына бағаның өсуіне, яки әлеуметтік кикілжіңдерге алып келуі мүмкін. Әрине, мемлекет бұл мәселелерді шешу үшін республикалық деңгейде кешенді іс-шараларды жасап жатқаны рас. Бірақ жергілікті жерлерде бюрократия, немқұрайдылық, қызметіне салғырт қарау, шала ұйымдастыру, баяулық белең алып тұр. Айталық, бөлінген қаражат әдетте шаруаға көктемнің соңында, дән егу науқаны аяқталған соң жетеді. Ал бұл уақытта олар несие алып, қарызға батып отырады. Сол себепті субсидия берудегі проблемаларды жою керек. Біріншіден, бұл баяулық, ақпараттық түсіндіру жұмыстарының кемшіндігі. Көптеген аграри оны қалай рәсімдеу керегін түсінбейді. Тіпті, рәсімдеу жүйесінің өзі жетілдіруді қажет етеді», – дейді Мәжіліс депутаты.
Бұл ретте партия кешенді түрде әрекет ететін болады. Тиісті мемлекеттік органдар бұрыннан келе жатқан жүйелі проблемалардың түйінін тарқатып қана қоймай, осы жолы бүгінгі мәселелер де жекелеген өңір немесе ауданда жергілікті жерде шешімін таппақ. Жер-жердегі жағдаймен танысу үшін өткен аптада ПБК-нің жұмыс тобы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарында болған екен. Сол кездерде де бүгінгі айтылған көптеген мәселені зерделеп қайтқан. Соның ішінде ірі ауыл шаруашылығы нысаны «Атамекен Агро» холдингіне барып қайтқан.
«Сол сапарымызда көп мәселені анықтадық. Соның тез шешуді қажет ететіні – тұқым тапшылығы. Проблеманың күрделілігін айқындау үшін мысал келтірсем, холдингтің өзінің тұқым шығаратын зауыты бар. Бірақ соның өзінде ішкі нарыққа сатуға немесе экспортқа шығармақ тұрмақ, өздеріне тұқым жеткізе алмай отыр. Бұл көктем уақытында кейбір өңірде егістік науқаны тұралап қалуы мүмкін екенін білдіреді.
Тағы бір мәселе, былтыр егін бітік шықпағандықтан, көп фермер шығынға ұшырады. Олар осы уақытқа дейін қарыз берушілерімен есеп айырыса алмай отыр. Сондықтан тез арада дотациялар мен субсидиялар керек. Бірақ жаңағы айтқанымдай, мұндағы жұмыстар өте баяу. Шындығына келгенде, бұл мәселені біз былтыр мамыр айында көтерген болатынбыз. Бірақ «баяғы жартас сол жартас» күйінде қалып отыр. Бұл тұста бірінші кезекте ұсақ және шағын шаруа қожалықтарының қаржылық мәселесін шешу керегіне назар аудартқым келеді», – деді Партиялық бақылау комитетінің төрағасы Павел Казанцев.
Жиын төрағасынан соң өңірлердің пікір-өтініштері тыңдалып, депутаттар баяндамашылар мен шақырылған тарап өкілдеріне сұрақтар қойды. Соның ішінде жер-жерлердегі агросала өкілдерін алаңдататыны бірінші кезекте қаржы екенін аңғардық. Ақша мәселесі шешілсе, басқа мәселе де шешілмек. Осы ретте сөз алған депутаттардың да, сарапшылардың да сын садағына іліккені Ауыл шаруашылығы министрлігі болды. Десе де, әзірге сынға шын көңілмен ден қойған ведомство өкілдерін байқамадық. Ал одан қандай нәтиже шығарарын алғашқы соқаның дауысы, түреннің тартысы көрсетпек. Десе де, партия оларды тырп еткізбек емес! Егіс жұмысынан бастап, орақ науқанына дейін министрлікті қадағалауда ұстайтын болады.
Нұрлан ҚОСАЙ