Жүздеген жылдық тарихы бар баспасөз саласы қай кезде болмасын билік пен халықтың алтын көпірі болып келеді. Тегінде қазақ баспасөзі туралы әңгіме өрбітер болсақ, TÚRKISTAN газетін атап өтпеуге болмас. Биыл осынау халықаралық газетке 30 жыл толып отыр. Ордалы жылдарда ормандай қалың оқырманның сүйікті газетіне айналған басылымның шығу тарихына көз жүгіртіп, алғашқы сандарындағы сапалы дүниелерге назар аударсақ дейміз.
«Бауырластар бір мұратта ұғысқан»
«Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, халыққа газет сондай керек. Газеті жоқ жұрт басқа газеті бар жұрттардың қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды» деп Ахмет Байтұрсынұлы айтқанындай, тарих сындарынан сүрінбей өтіп, біздің заманымызға дейін жеткен адамзаттың ең асыл рухани қазыналарының бірі – газет жайында көптеген орамды ойлар айтуға болады. 90-жылдардан кейін тұрмысы тұралаған, экономиканың қыспағын көрген қазақ жұртына ұлттың санасын сілкіндіріп, серпін беретін ақпарат құралы – мерзімді басылымның қажеттігі туындаған болатын. Еліміз тәуелсіздігін алып, ұлттығын ұлықтап, жоғын түгендеп, жоғалтқанын қайта таба бастаған жылдары осы елдік мақсаттарды жүзеге асыратын ұлттық басылымдар да жарық көре бастады. Оның бірі әрі бірегейі, халықтық мүдде мен елдік мұратты ту етіп ұстаған апталық TÚRKISTAN газетінің жарыққа шығуы бұлт ішінен шыққан күндей болған еді. Осынау тарихы терең басылымның алғашқы сандарын арнайы іздеген едік. Енді сол бір басылымның алғашқы баспалдақтарына сапар шегіп, газеттің ішкі мазмұнына, сол кездегі мәселелерге тоқталып өтсек...
«Тұсау кесті төл газетің, Түркістан!»
Газет 1993 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы негізінде ашылып, 1994 жылы 12 қаңтарда жаңа газеттің аты «Түркістан» деп бекітіліп, бірінші нөмірі 28 қаңтарда жарық көрді. Оқырманымен 4 бет көлемінде қауышқан басылым ә дегенде-ақ орамды ойларымен, мазмұнды мақалаларымен көпшіліктің ыстық ықыласына бөленіп үлгерді. Басшы қандай болса, басылым сондай екені ертеден әйгілі қағидат. Газеттің алғашқы редакторлық қызметін абыроймен атқарып шыққан Қалтай Мұхамеджанов басылымның ел арасына кең таралып, халықтың көзайымына айналуына сүбелі үлес қосты. Ұлт мүддесін алғашқы шепке қойған халықаралық басылымда, сондай-ақ қоғамдық, ұлттық мәселелерді қаламына арқау еткен ақын-жазушылардың қатарында Әбіраш Жәмішев, Әбілмәжін Жұмабаев, Нұрқасым Қазыбеков, Дидахмет Әшімхан сынды «сен тұр, мен атайындар» болды. Сонымен, газеттің алғашқы саны тұтас түркі елдері тоқ болсын деген ниетпен «Түркістан» атауы Түркістандағы Тайқазан бейнесінде жазылған Еркін Нұразхановтың таңбалы жазбасымен шықты. Үлкен форматтағы төрт беттік газеттің қамтыған тақырыптары әр алуан. Газеттің маңдайшасында үлкен әріптермен «Бауырластар бір мұратта ұғысқан, Тұсау кесті төл газетің, Түркістан!» деген жазу бар. Шерхан Мұртазаның «Біртұтас Қазақстан» мақаласы жарияланған. Сонымен қатар еліміздің сол кездегі Президентінің құттықтауы жарияланыпты. «Тәуелсіздік туын көтеріп, өркениет көшіне батыл бет бұрған жас республикамызда халықаралық жаңа бір басылымның жарық көруі – мәдени өміріміздегі елеулі оқиғалардың бірі. Дүниежүзілік қауымдастықта өзінің лайықты орнын алуға ұмтылып келе жатқан Қазақстан үшін бұқаралық ақпарат құралдарының орны ерекше болмақ. Осы орайда халықаралық «Түркістан» газеті Тәуелсіз Достастық елдерімен, шет мемлекеттермен әлеуметтік-экономикалық, рухани байланыстарымыздың нығая түсуіне өз үлестерін қосып, халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастыққа ұйтқы бола біледі деп сенемін. Тұсауы кесіліп отырған «Түркістан» газетінің редакция ұжымына зор шығармашылық табыс тілеймін», – делінген құттықтауда. Одан бөлек, сол кездегі бірнеше басылым да қатарына қосылып жатқан газетке сәттілік тілей отырып, құттықтау хаттарын жолдапты. Соның ішінде «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда», «Қазақ әдебиеті», «Жас Алаш», «Ана тілі» газеттерінің ізгі тілектері жарияланыпты. Газеттің бірінші бетінің астыңғы жағына Түркістан туралы ой-толғамдар беріліпті. Онда Мұстафа Шоқайдың «Түркістан» атты мақаласынан, Мағжан Жұмабаевтың «Түркістан» атты ұзақ өлеңінен және өзге де тарихи деректердің үзінділер жарияланыпты. Иә, алғашқы санында жарияланған беташар мақаласы – газеттің алда ұстанатын бағытын айқындағандай еді. «Түркістан – ер Түріктің бесігі ғой, Түркістан – екі дүние есігі ғой» деп Мағжан ақын айтқандай, «Түркістан» газеті исі түркі жұртының басылым-бесігі болуды мақсұт тұтыпты.
Германиядан жеткен дұғай сәлем!
Газеттің екінші бетінде Әбілмәжін Жұмабаевтың «Түркістан осылай туды» атты көлемді мақаласы жарияланыпты. Онда: «Туған республикамыздың экономикалық реформаның қатал қыспағына түскен тар заманда кең көлемді жүзеге асырып жатқан саяси-әлеуметтік батыл шаралары, қоғамның ішкі рухани бірлігі мен ынтымағын нығайта түсу жолындағы ізгі істері салқын ақыл, сабырлы сана таразысына салынып, жаңаша ойлап, түсінуді керек етті. Сол себепті де «Заман-Қазақстан» газеті ұжымы жинаған азды-көпті тәжірибені сақтай отырып, оның жұмысын жаңа белеске көтеру, көлемді өріске шығару қажеттігі туды. Сосын газет аты өзгертілді де, оның статусы жоғарылатылып, оған кең тыныс берілді. «Түркістан» газеті, міне осындай жай-жағдаят нәтижесінде жарыққа шықты», – делінген. Осы мақаланың ішінде бөлекше ерекшеленіп «Дұғай сәлем» деген атаумен Хасен Өралтайдың сонау Германияның Мюнхен қаласынан жолдаған ізгі тілегі беріліпті. Алыстағы қандасымыз «Түркістан», «Түркі» атауларына тоқтала келе: «Ал Түріктің кім екендігін «Қазақтың түп атасы – батыр Түрік...» деуі арқылы Шәкерім Құдайбердіұлы, «Арғы атам – ер Түрік, біз – қазақ еліміз..» деп Жүсіпбек Аймауытұлы анық аңғартады. Сіздер шығаратын және Сіз басқаратын «Түркістан» газетінің атына лайық болуын тілеймін» деп дұғай сәлемін жолдапты. Сонымен қатар газеттің екінші бетінде экономика айдарында Көлбай Адырбекұлының «Ынтымақтың жеңісі» мақаласы, Абзал Бөкеннің Парламент сайлауына қатысты «Көтере алмас шоқпарды...» атты шолуы, сол кездегі Республика Президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық кеңестің жауапты хатшысы Жұмағали Наурызбаевтың «Қазақстан сан тарау саясат жолында» мақалалары жарық көрген. Сонымен қатар газетте «Түркістанның құрылтайшылары» айдарымен Заманбек Нұрқаділовтың «Алматы – Астана, бас қала» атты көлдей мақаласы мен Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Уақыт және әдебиет» атымен әлем әдебиетіндегі қазақ әдебиетінің алатын орыны туралы ой-толғамы беріліпті. Заманбек Нұрқаділовтің өзінің жазған мақаласында Алматының Алаш үшін маңызы мен орны туралы айта келіп, сол кездегі өткір мәселелерге тоқталады.
«...Осы ретте «Алматы – жастар қаласы» деген қанатты сөздің иелері болып табылатын студенттер қауымына жүктелер міндет үлкен. Себебі астанада тәлім алып жүрген студенттер саны – 230 000-нан астам. Бір атап өтерлік жайт, республиканың кейбір облыс тұрғындарының саны біздің зейнеткерлер санына жетпейді екен. Осыдан-ақ 1,5 миллионнан астам тұрғыны бар алып қаланың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын тиісті деңгейде ұстау үшін қаншама қажыр-қайрат екенін саралай беріңіз», – дейді Алматы қаласының сол кездегі әкімі. Сондай-ақ сол бетте Түркияның Ислам діні ғылымының профессоры Али Өзектің суреті беріліп, оның Ыстамбұлда жүз қазақ баласын оқытып жатқанын, сонымен қатар Алматыдағы салынып жатқан мешітке қаржылай қолдау көрсетіп жатқанын атап өтіпті. Суретті түсірген Ж.Тұрлыбеков екен. Газеттің алғашқы санында Жаңабек Шағатайдың «Асқынған жара ашынтар. Қазақстанға қос азаматтық қажет пе?» атты өткір мәселе көтерген мақаласы жарияланып, онда: «Тәуелсіздігін жаңа алып, кешегі КСРО империясының әлеуетті шеңгелінен әрең ажыраған, күрмеуі қиын экономикалық, әлеуметтік, саяси дағдарыстардан тәлтірек қаққан республикалардағы орыс тілдес тұрғындарға қосымша Ресей азаматтығын да беру керек пе, жоқ па деген сауал төңірегінде бас қатырып, қабырғасы қайыспаған саясаткер кемде-кем» дей келе, мақал соңында Олжас Сүлейменовтің пікірі беріліпті. Онда ақын: «Қазақстан халқының 50 проценттен астамы басқа елдің азаматтығын алған кезеңін көз алдыңа елестету мүмкін емес. Мұндайды әлемнің ешбір елі көріп-білген жоқ. Бұл дегеніңіз –жолаушылар ұшағындағы жағдайға ұқсас. Жолаушылардың жартысының парашюті бар делік, егер жазатайым апат бола қалса, олардың аман қалуы мүмкін, ал екінші жартысы ше?» – дейді. Сондай-ақ соңғы бетте «Елшісі көп елдің еншісі көп» деген атаумен Алматыда тіркелген дипломатиялық өкілдіктер тізімі жарияланыпты. Онда 34 мемлекеттің елшілерінің аты-жөндері берілген. Міне, алғашқы санында-ақ елді елең еткізер ақпараттар мен мәнді де мазмұнды мақалалар жариялап бастаған «Түркістан» газетінің ақпарат айдынындағы ғұмыры осылай басталған еді.
Тұрмыстық ақпараттар
Басылымның бір ерекшелігі – сол кездегі тұрмыстық заттарды, киім-кешектердің бағасы қай жерде қанша теңгеден сатылып жатқаны туралы ақпараттарды бөлісіп отыратындығы дер едік. Бүгінгідей ғаламтордың қанат жаймаған кезінде «халықтың көзі, құлағы һәм тілі» болған басылым жұртшылыққа барынша қажетті ақпараттарды беруге ұмтылғандығын байқаймыз. Мәселен, «Тұрмыстық ақпараттар» айдарымен Алматыдағы Сейфуллин көшесінде орналасқан «Ташкент», «Алматы» дүкендеріндегі, Ленин көшесіндегі «Ынтымақ» сауда үйіндегі тұрмыстық заттардың бағасы жарияланған мына бір ақпараттарға назар аударып көрелік.
Әйелдер плащы – 202 теңге
Әйелдер курткасы – 80 теңге
Әйелдер етігі 156 теңге
Ерлер етігі – 125 теңге
Кілем – 480 теңге
Самаурын – 216 теңге
Көрпе – 300 теңге
Әйелдер пиджагы – 139 теңге
Жемпір (Германия) – 228 теңге
Сүлгі (Өзбекстан) – 25 теңге
Жайнамаз – 3 теңге
Тақия – 6 теңге 74 тиын
Ерлер көйлегі (Корея) – 48 теңге
Куртка (Түркия) – 456 теңге
Тон (АҚШ) – 800 теңге
Магнитофон (Алматы) – 500 теңге
Шалбар (Түркия) – 198 теңге
Диван (Түркия) – 1 819 теңге
Сонымен қатар «Саяхат-сапарға шыққыңыз келе ме?» айдарымен шетелдерге шығу, жолсапар құны жарияланып отырған. Мәселен, Францияға 7 күн спарға – 1 400 теңге жұмсасаңыз, Сирияға – 2 200 теңге, Мысырға – 1 864 теңге, АҚШ-қа 1200 АҚШ доллары, Индияға – 1 325 теңге, Араб Эмиратына – 1 210 теңге, Қытайға – бар болғаны 150 теңгеге 7 күнге сапарлап қайтасыз. Басылымда сонымен қатар әлемдік геосаяси жағдайлар да жиі қозғалып отырған. Мәселен, «Қырым кімдікі осы?», «Таулы Қарабақ. Көкпар» тақырыптарымен сол кездегі шиеленісті оқиғалар да назардан тыс қалмаған.
Басылымда халқымыздың небір қаймақ қайраткерлері кенен де кемел ой-пікірлерімен руханият шырағданын маздата жақты. Сол тұстағы газеттің сарғайған беттерінен саясаттың, әдебиет пен журналистиканың қайыспас кәтепті қара нарлары саналған арыстардың алаңкөңіл мақалаларын көптеп кездестіруге болады.
«Тіл үшін, дін үшін, ұрпақ пен ұлттың қамы үшін»
Газеттің алғашқы санынан бөлек, кейінгі сандарын да парақтап шықтық. Онда Орталық Азия республикаларының қоғамдық өмірінің тыныс-тіршілігінен, түркілерге жататын ұлттардың салт-дәстүрінен, өз еліміздің тарихы мен әлеуметтік-экономикалық жағдайлары, дін мәселесі жөніндегі білікті мамандардың мақалаларын жарияланып, әдебиет те назардан тыс қалмаған. Газет тілшілері Жұмагүл Солтиева, Абзал Бөкен, Нұрқасым Қазыбеков, Сәбит Дүйсенбиевтің, ақын-жазушы, ғалымдар: Шерхан Мұртаза, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Зейнолла Қабдолов, Мұхтар Мағауин, Камал Смайлов секілді тұлғалармен сұхбаттары жарияланып, онда өзекті, өткір мәселелер қозғалыпты. Газетте Алаш арыстары мен тарихи тұлғалар жөнінде «Тұманды жылғы тұлғалар», «Ол... және ол туралы» деп аталған тың тақырыптар ашып, Алаш арыстары мен Кеңес өкіметі кезінде халық үшін қызмет еткен жандар туралы зерттеу мақалалар жарық көріпті. Ғалым Тұрсын Жұртбайдың «Талқы» сериялық мақалалары да бірнеше нөмірге жарияланыпты. Кез келген газет сияқты «Түркістан» газетінің де тұрақты айдарлары болғанын көреміз. Олар: «Дүбірлі дүние тынысы», «Құлаққағыс», «Архивтен табылған асылдар», «Халықтың қамын кім ойлар?», «Түбі туыс түркілер», «Ойтолғақ», «Беймаза мынау дүние», «Түркістанның» танымдық мүйісі», «Алаштың алтын қорынан», «Қиырдан жеткен қандастар», «Тірлігі тосын адамдар», «Ой түбінде жатқан сөз» атты айдарлары түрлі тақырыпты қаузап, мәселелердің мәнісіне үңіліпті. Қоғамдық өмірдегі келеңсіз жағдайларды өткір сынға алған басылымда өткен ғасырдың 90-шы жылдарының соңында елімізде өте толғақты мәселелердің біріне арналған көші-қон проблемасына арнап, арнайы «Қоныс» қосымшасын жүргізгенін де атап өткен жөн. Қосымшаның редакторы Айтан Нүсіпхан Қазақстанның көші-қон саласындағы іргелі саясатының қалыптасуы жайында көп проблемаларды сөз еткен. Мәселен, 1994 жылдың 28 қазан күні шыққан санында «Елім деп келіп, еңіреп кетіп барады» тақырыбымен «қыркүйектің 22-сі күні Ақмоладан 32 қазақ Моңғолияға қайта көшіп кетті. Бұған бас ауыртқан басшы бар ма?» деп алғашқы бетінде үлкен әріптермен көлемді ақпарат жарияланыпты.
Сонымен қатар белгілі суретші, карикатураның шебері Еркін Нұразханның ізденістерін айтпай кетуге болмайды. Саяси тақырыптарға салған әзіл-оспақ суреттері газеттің бірінші бетінің әрін келтірсе, ал Серік Тұрлыбеков пен Шүкір Шахайдың қоғамның қалтарыстарын қалт жібермеген фотосуреттері де газеттің айшығын аша түскендігін байқауға болады. Әсіресе, «Нарық пен халық» атты айдармен халықтың сол кездегі тұрмысын бейнелейтін фотосуреттер бүгінде тарихқа айналған құжаттардың бірі десек болардай.
Басылымның 25-ші яғни, 1994 жылдың 9 қарашасы күні жарық көрген санында «Тіл үшін, дін үшін, ұрпақ пен ұлттың қамы үшін» деген атаумен бір топ қазақ газеттерінің оқырмандарға үндеуі жарияланыпты. «Біз, қазақтар, бүгінгі күнге жарты жаны, жарты саны әзер жеткен халықпыз. Отаршылар мен озбырлар жерімізді тоздырды, елімізді аздырды. Дініміз кеміс, тіліміз мүкіс болды. Енді ес жия бастаған кезде мынадай кезеңге тап болдық. Тұрмыс тауқыметіне тап болған саналылардың көбі сауданы, ақылды дегеннің дені алыс-берістің жолына түсті. Сонда ұлттың, ұрпақтың болашағы не болады? Демек, «ойлан, қазақ!» дейтін кез келді. Ал ойлай білетін әр қазақ бұл жолда өз қолынан келетін бір іс тындырса, біз сонда ғана болашаққа үмітпен қарармыз. Бұл орайда біздің қолымыздан келетіні – халыққа бар шындықты жеткізу, ұйықтағанды ояту, жігерсізді жану, қайратсызды қамшылау. Сіздің қолыңыздан келетіні – біз шығарған газетті болмағанда бір қазаққа жаздыру. Бұл – азамат ретінде, қазақ ретінде Сізге сын! Ал газетті бар жағынан халық қажетіне жарату – бізге сын. Бәрі де тіл үшін, дін үшін, ұрпақ пен ұлттың қамы үшін» деп келетін үндеудің астына «Түркістан», «Жас Алаш», «Ана тілі», «Өркениет» газеттері деп жазылыпты. Осындай ұлттық мұратты серік еткен басылымдар өз үдесінен шыға да білді.
ТҮЙІН:
Иә, осылайша «Түркістан» газеті халықаралық басылым ретінде танылып, туған еліміздің тәуелсіздік жылнамасын жасауды қолға алды. «Әуелі, газета – халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, халыққа газета сондай керек!» деп «Қазақ» газетінің алғашқы санында Ахмет Байтұрсынұлы жазғандай, ұлтты ағарту, ұлтты ұйыстыру бағытындағы өздерінің тарихи міндеттерін адал атқарған Қалтай Мұхамеджанов бастаған қаламгерлер қазақ баспасөзіне қайыспай еңбек ете білді. Ең қиын кезеңдерде, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, қаржының тапшы кезінде газетті шығарып отырды. Сол кездегі газет қызметкерлері де айлап жалақы алмаса да, алған бағытынан таймады. Газетке еңбегі сіңген атпал азаматтардың ішінде сол кездегі қала әкімі Заманбек Нұрқаділов пен сол кездегі Ақпарат министрі Алтынбек Сәрсенбаевтардың жанашырлықтарын атап өтпеске болмас. Заманбек Нұрқаділов редакцияның Бөгенбай батыр көшесіндегі №150 үйді беріп, ғимараттан бөлек, бір көпорынды «Рафик», бір су жаңа «Волга» және «Жигули» көлігін сыйға тартса, Алтынбек Сәрсенбаевтың тұсында редакцияның әлеуметтік жағдайы жақсара түскен екен. Міне, бүгінде 30 жыл бойы қазақ оқырманына жол тартқан, ұлттың рухымен үндескен, жалпы қазақтық һәм түрікшілдік идеясын ту еткен газет Түркі жұртының қара шаңырағы – Қазақстанның басты басылымдарының біріне айналды. Басылым ел тәуелсіздігімен қатар дамып, қазақтың ұлттық мәселелерін, қоғамның өзекті жайттарын нысана етіп келе жатыр. «Халықтың қай дәреже алға кеткендігі халық арасында таралған газет, журнал һәм кітаптарынан білінеді», – деп «Айқап» журналының тұңғыш санында журналды шығарушы Мұхаметжан Сералин айтқандай, қазақ баспасөзі дамыса – ел де дамиды деген сөз. Ендеше отыз жылдық тарихы бар осынау басылымға ғұмыры ұзақ болғай деген тілегімізді жеткізгіміз келеді.
Наурызбек САРША