Кейбірі тіпті мүлде жем-шөптен ада қалып, құны аспандап кетсе де сатып алуға мәжбүр болғанын айтады. Оның үстіне, қысы-жазы дала төсін еркін кезетін жылқы малы да көтерем болып қолға қараған ауыл көп. Тіпті, қылқұйрықты түлігінің біразы пышаққа ілінбестен арам өліп жатқандар да баршылық. Бұл малмен күнелткен ауылдағы ағайынның шақшадай басын шарадай етті. Жем-шөбі жетпей, қыстан шығудың өзі мұңға айналған ауылдағы ағайын дағдарып отыр...
Қара малды да далада бағып жүр
Көкшетаудың дәл іргесіндегі Васильков кентінде тұратын Қажығали Сақыпов – жастайынан малмен көзін ашқан қазақтың бірі. Осыдан ондаған жыл бұрын бір аяғынан айырылып, үшінші топ мүгедегі болса да, атакәсіптен ешқашан қол үзіп көрген емес. Далада шыңылтыр аяз тұрғанымен, шаруаның малы аппақ қардың үстінде көл жиегіндегі қамыс, қардың бетіне шығып қалған қау шөпті талғажау етіп жүр.
Васильков ауылына арнайы ат басын бұрған бізді ауылдың шетінен көлігімен өзі қарсы алған алпысты алқымдап қалған ақсақал үйіне бастап барды. Мал күтімінің қиындығына қарамастан атакәсіпке ден қойған Қажығали аға ұлы Рүстеммен бірге 50 қара мал, 150-ден аса қой мен айғырлы бір үйірде он бестен аса жылқы бағып отыр. Дегенмен ақсақал да ауылдағы жұртқа мал бағудың тым қиындап кеткенін ашына жеткізді.
– Ауылдарда жайылым жер жоқ. Бұрын осы Васильков ауылында ауылдың бәрі жаппай мал ұстайтын еді. Қазір менен басқа көп мал ұстайтын ешкім қалмады. Қысқа азығы таусылғандардың қарасы көп. Ал шөп пен сабанның бағасы аспандап кетті. Қазір сабанды сонау Солтүстік Қазақстан облысынан әкеліп жатырмыз. Ал осында әкеліп сататындар сабанның 250 келі ғана болатын бір бумасын 11 мың теңгеден сатып жатыр. Шөптің 300 келілік бір орамы 15 мың теңгеден асып жығылды. Тіпті, малдың өзіндік құнынан да пәлен есе асып кетіп тұр. Асырап баққан адал ақы малыңа делдалдардың берген бағасы көк тиын. Жуырда ғана 100 келі таза ет тартады деген ірі бұқамды 170 мың теңгеге әзер өткіздім. Бұрынғыдай үйдің ауласында соя алмайсың. Қазір шөп болмаған соң қыс бойы қара малды да далада бағатын болдық. Үйде тек бұзаулаған, қоздап қалған мал мен көтерем болғандары ғана тұр, – дейді ақсақал Қажығали Сақыпов.
Малдың жайын бес саусағындай білетін Қажығали ақсақал елдің ауыл шаруашылығының, әсіресе мал шаруашылықтарының тұралап қалуына түрткі болған бірнеше себепті атады. Ақсақал бұрын мал тұқымын мемлекеттік органдар селекция жүргізіп жаңартқанын, жылқы малының қыстың қытымыр аязына төзімді тұқымының азайып бара жатқанын, жайылым жерлердің тарылып, тіпті ауылдың дәл іргесіне дейін егін егіліп жатқанын сынға алды. Әсіресе, жайылым мен шабындық жерлерден айырылып, мал баға алмай қалған ауылдардың жайы мүшкілдене бастаған.
Мал бағатын жайылым жоқ
Тақырыпты талдау барысында Васильков ауылындағы Қажығали ақсақал ғана емес, өңірдегі ондаған ауылда кәдімгідей жұт басталғанын анықтап жанымыз ауырды. Әсіресе, Зеренді, Бурабай аудандарында ондаған ауыл малдың тісіне басар тікенек шөптің де таусылғанын айтып зар илеп отыр. Атап айтқанда, Зеренді ауданына қарасты Ақадыр, Айғыржал, Ортақ, Қошқарбай, Раздольный, Күсеп, Первомайский ауылдарында ұлтарақтай жайылым болмауынан жылқылары жаппай қолға қараған тұрғын көп. Даладағы қардың беті жылтыр мұз басып, жылқылар тебіндей алмай, биелер құлын тастап, тіпті кей ауылдарда арам өлген жылқылар да болған. Үйге алып келгенімен, қыр арқасы көрініп, әбден жүдеп, көтерем болған жылқыларды көтеріп алар жем-шөп те таусылған. Салдарынан ауылдарда мал баққан жұрттың жағдайы мүшкілдене бастапты.
– Жайылым қылатын жаялықтай жер жоқ. Жылдағы жағдай биыл тіпті ауылдағы малымен күнелткен қазақты әбден қинады. Ауылда малдан басқа күнкөріс жоқ. Осындағы қоңсылас жатқан ондаған ауылдың жағдайы аса мүшкіл. Жем-шөп бәрінде таусылуға таяп қалған. Оның үстіне, жылқылар қолға келіп жатыр. Биелер құлын тастаған. Арық, сүйегіне терісі жабысқан етсіз малды кім алсын?! Сабанды да, шөпті де аса қымбат бағаға қарызданып-қауғаланып сатып алуға мәжбүрміз. Бағасы удай. Әбден қиналып кеттік, – дейді Ақадыр ауылының тұрғыны Әдебиет Сағидолла.
Жем-шөп қоры 100 пайыз жиналған
Ауылдар жем-шөп таусылды деп шулап жатқан соң Ауыл шаруашылығы басқармасы былтыр жаздың соңында жария еткен жем-шөп қорының есебіне тағы бір мәрте назар аудардық. Ведомство облыс бойынша қыстық қорды 100 пайыз жинадық деп жоғарыға есеп берген. Басқарма басшылығымен тағы бір тілдескенде де жем-шөп қоры облыс бойынша барлық ауданда толықтай жеткілікті көлемде жиналғанын жеткізді.
– Облыста жем-шөп қоры 100 пайыз жиналған. 1 млн 306 мың тонна шөп, 188 мың тонна пішен, 150 мың тонна сүрлем мен 375 мың тонна сабан жиналып, жоспар толықтай орындалған. Аудан және округ әкімдіктері жеткілікті көлемде шөп жиналды деп есеп берген. Егер қандай да округке қарасты ауылдарда малдың жем-шөбі таусылып жатса, сол округ әкімдігі қол ұшын созуға тиіс. Облыс әкімінің төрағалығымен штаб та құрылған. Жалпы, мал ұстаған соң жаздай жинап қор жинап алуы керек қой. Округ әкімдіктерінен біліп көруіңізге болады. Қазір ауылдарда жылқыға аса қиын болып кетті. Осы соңғы екі-үш жылда қыс ортасында жаңбыр жауып, қардың беті мұз құрсанып қалатын болды. Тұяқты жылқы тебіндей алмай қалып жатыр, – дейді Ақмола облысы Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасы басшысының орынбасары Еркеш Әленов.
«Жем-шөбін ала жаздай қамдауы керек»
Түйткілді мәселе жөнінде ауыл әкімдерімен де тілдесіп, жем-шөп мәселесінің қиындығы жайлы пікірін білмек болдық. Зеренді ауданы Шағалалы ауылдық округінің әкімі Болат Дүйсенов тұрғындар ала жаздай жем-шөбін қамдамағандықтан, осындай жағдайға душар болғанын, сондай-ақ жайылым жерлердің де жеткілікті екенін айтып ақталды. Әкім мұнымен қоса ауылдарда мал бағатын малшы таппайтынын айтып, тағы бір үлкен мәселенің шетін шығарды.
– Күзге дейін екі КамАЗ-бен 50 тең сабан тасылды. Саумалкөлден де келіп апта бойы шөп, сабан сатып тұрды. «Әй, сабан-шөп алыңыздар! Қысқа қам жасаңыздар!» деп талай айттым. Бірақ алған жан болмады. Апта бойы тұрып-тұрып кетіп қалды. Ауылда жайылым жер де бар, округ бойынша 17 мың гектар жайылым бар. Былтыр 3,5 мың гектар жер мемлекет меншігіне қайтарылды. Шөпті мал ұстаған соң өздері шауып, яки болмаса арзан кезінде сатып алуы керек қой. Қыстың қамын ойлауға тиіс. Малды көп ұстайтын ағайындар бар. Малды ауылдың маңын шиырлай бермей әрірек жерде бағыңыздар деп те айттым. Өйткені тапталып кетеді ғой. Сондай-ақ ауылдарда, тіпті бізде ғана емес, осы аймақтың бәрінде мал бағатын жан жоқ. Өздері мал ұстайды. Бірақ мал бағатын малшы жоқ. Ешкім шықпайды. Мәселен, малы көп Ақадыр ауылы кезектесіп бағады. Осындай жағдайлардан кейін, әрине мал күтімі төмендейді. Мал баққан соң оны жаздай қамданып, жем-шөбін өздері дайындамаса, біреу әкеліп бермейді ғой, – дейді Шағалалы ауылдық округінің әкімі Болат Дүйсенов.
P.S.
Қысқасы, халықтың жүйкесін жұқартқан жем-шөп мәселесінің жайы мәз болмай тұр. Түйткілдің түйінін тарқатуда құзырлы һәм жергілікті атқарушы органдардың да қолынан келер қайран қалмаған ба деген ойға қалдық. Әлде сол ала жаздай әзірленген жем-шөп қағаз жүзінде ғана болды ма деген де ой келеді. Қайткенмен де «Қыстың қамын жаз ойла...» деген аталы сөзге билік әлі де болса назар аудармай тұрған сияқты...
Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ,
Ақмола облысы