Әбекең Болатбектің ғылыми жетекшісі екен. Тақырып ертеректе бекітіліпті. Ғылыми еңбегі дайын. Институт басшысының жұмысы көп, тікелей жетекшілік етуге уақыт тапшы. Маған өзімен бірге жетекшілік етіп, жас ғалымның жұмысымен тікелей айналысу тапсырылды. Зерттеу нысаны өте маңызды, әлі күнге дейін өте өзекті. Бұл мақаламызда аталған тақырып қазіргі қоғамымыз үшін де аса маңызды болғандықтан, автордың еңбегін таразылап, тарқатып айтуды жөн санадық.
Басында бірден «ғылымнан жырақта жүрген жігіттің қадамы қалай болар екен» деген күдік келгені рас. Бірақ сол кезге дейін Болатбек бірнеше кітап шығарып, бірқатар тарихи тақырыпты қаузап үлгеріпті. Ұлттық мәселелер турасында өз авторлығымен және құрастыруымен шығарған кітаптарымен таныстырды. Еңбектері публицистік сарында болғанымен, көтерер жүгі ауыр, тарихи тағылымды дүниелер. Алдымен жарық көрген бірқатар кітабымен танысып шықтым. Сосын ғылыми жұмысын оқып, кеңесімді айтып, ширату тұрғысындағы іске кірістік.
Болатбектің әлеуметтік философия мамандығы бойынша философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясы: «Қазақстандағы ұлттық идеяның рухани-адамгершілік негіздері» (әлеуметтік-философиялық талдау) деп аталады. Тақырыпқа дендеген сайын өте ауқымды әрі күрделі екені көріне бастады. Ғылымнан тыс жүрген ізденуші неліктен осындай өзекті мәселені зерттеуге алды екен деп тағы ойладым. Дегенмен Болатбекпен сөйлесіп, диссертациялық жұмысын толық оқып шыққан соң ол ойымнан айныдым. Ізденушіге тақырып таныс әрі оң жамбасына келеді екен.
Ұлттық идея туралы ғылыми әдебиеттерде, бұқаралық ақпарат құралдарында, ауызекі әңгімелерде де өте көп айтылады. Еліміздің тәуелсіздік алу кезеңінде, яғни 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында ұлттық идея тікелей тәуелсіздік идеясымен байланыстырылды және бұл ұлттық рухани құндылықтардың негізгі салаларын (мысалы, тіл мен діл, дәстүр мен мәдениет, ұлттық сана мен ұлттық тарих және т.б.) қамтып, тіпті сол кездегі партиялар мен қозғалыстардың атауының өзінен оның мазмұны аңғарылып тұрды: «Азат», «Азамат», «Желтоқсан», «Невада–Семей», «Қазақ тілі» және тағы басқалар. Тура осы мәселелер Болатбектің зерттеп жүрген еңбектерінде қамтылыпты. Алайда кейінірек, ұлттық идея ұстындары жоғарыдан ұлттық жобалар мен бағдарламалар түрінде түсіріле бастады және бұлар көбіне әлеуметтік-экономикалық сипатта болды, мысалы: «Қазақстан – 2030», «Интеллектуалды ұлт қалыптастыру», «Әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру» және т.б. Ұлттық тәуелсіздік тақырыбынан бұлай ауытқушылық еліміздің мәдени әртектілігінен де туындады.
Осы мәселеден елімізде ұлттық идея ма, әлде жалпыұлттық идея ма, қазақ идеясы ма, әлде қазақстандық идея ма деген пікірталас туындады. Осы кезде аталған мәселені жіті зерделей алатын Болатбек секілді практик зерттеушіге тақырып сеніп тапсырылған екен. Осы уақытта ғылыми әдебиеттегі пікірсайыс ұлттың саяси-азаматтық және этно-мәдени түсінігінің арақатынасынан туындады. «Ел бірлігі» доктринасының қоғамда қайшылықты пікірлер тудырғаны да бұл тақырыптың әрі өзектілігін, әрі маңыздылығын алға тартты.
Иә, кандидаттық диссертация осы даулы, өзекті мәселеге арналды. Тақырыптың атауы мен бұл бағытта таңдалуы да кездейсоқ емес. Болатбек Төлепберген есімі 1990 жылдардың ортасынан мерзімді баспасөз беттерінде өзінің публицистикалық мақалаларымен таныла бастады. Ұлттық мәдениет пен қоғамдық өмірдің алуан қырын қамтығын бұл еңбектер 2004 жылы жарияланған «Көшкен күннің бояуы» деген жинақта берілді. Сонымен қатар 2006 жылы «Біз білмейтін Желтоқсан» кітабы жарық көрсе, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің 20 жылдығына арнап шыққан 10 томдық «Желтоқсан-86» жинағы авторларының бірі. Төл тарихымыздағы қаралы беттердің бірі – тоталитаризм тұсындағы қуғын-сүргіннің 70 жылдығына арнап «1937-2007:Тауқымет пен тағзым» жинағын, «Алаш» партиясының құрылуы мен Алашорда үкіметінің 90 жылдығына арнап, «Мәңгі жас – Алаш идеясы» ғылыми-публицистикалық зерттеулер кітабын жариялады. Және де 2009 жылы «Ұлтым деп соққан жүректер» жинағын, 2010 жылы «Желтоқсан қарлығаштары» кітабын жарыққа шығарды. Яғни, Болатбекке бұл тақырып таңсық емес, керісінше оның ондаған жыл бойғы ізденісінің желісін құрайды, сондықтан осы мәселе бойынша диссертация қорғауға ниет етуі заңдылық еді. Себебі «ұлттық идея» – өзінің көптен бері зерттеп жүрген тақырыбы.
Болатбектің сол кезде ұсынған жұмысы қазақстандық қоғамдағы жоғарыда сипатталған өзектілікке өзіндік жауап берді. Оның үстіне, бұл мәселе әлеуметтік-гуманитарлық ғылымда біздің институттың атқарған ғылыми қолданбалы зерттеулерінде де кеңінен сөз болғанымен, елімізде философиялық тұрғыда арнайы әрі терең зерттеле қоймағанын да ескеру қажет екені көрініс берді. Ұлттық идеяның рухани-адамгершілік қырларын әлеуметтік-философиялық тұрғыда қарастырған аталған диссертация отандық ғылымда осы мәселеге қатысты сұранысты қанағаттандырды, сондай-ақ қазақ ұлттық идеясының эволюциясында қарастырғандықтан, қазақтың және классикалық мәдени мұраны игерумен байланысты мемлекеттік бағдарламаларға да қатысы бар еді.
Жалпы, жұмыс құрылымы өзара қисынды байланысты екі бөлімнен тұрды: бірінші бөлімі ұлттық идея феноменінің теориялық-әдіснамалық және рухани сабақтастық қырларына арналса, екінші бөлімінде қазіргі Қазақстандағы ұлттық идеяның қалыптасуы мен орнығуы әлеуметтік-философиялық қырынан талданды. Болатбек ғылыми жаңалық мәртебесіне ие бірқатар нәтижеге қол жеткізді. Алдымен «ұлт» «халық», «идея» түсініктерінің философиялық мән-мағыналарын аша отырып, «ұлттық идея» ұғымы және оның мазмұны мен зерттелу сипатын талдай келе зерттеудің әдіснамалық, тұжырымдамалық негіздерін айқындады. Одан ары қазақ халқының рухани және тарихи-әлеуметтік дамуы аясындағы ұлттық идеяның эволюциясы тарихи қырынан да, логикалық қырынан да зерделенді. Қазақ ұлттық идеясының дамуында ХХ ғасыр басындағы Алаш идеясы оның шырқау шыңы ретінде түсіндіріліп, ұлттық сипаты анықталды. Тағы бір ұтымды тұсы, ізденушінің осы уақытқа дейін белгісіз болып келген мәліметтерді келтіре отырып, кеңестік дәуірдегі ұлттық идеяның трансформациялануын талдауы болып саналады. Сондай-ақ тәуелсіз Қазақстандағы ел бірлігі мәселесінің рухани негіздері осы жайтқа қатысты пікірталастарды салыстыру арқылы пайымдады. Еңбек жаhандану жағдайындағы Қазақстандағы ұлттық идея мәселесінің болашағы, оған қатысты тың тұжырымдармен түйінделді.
Ұлттық идея тақырыбы соңғы кездері әлемде ұлттық жаңғырудың салдарынан, сондай-ақ біздің еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуімен даулы да өзекті мәселелердің біріне айналды. Бастапқыда адамдардың бірігіп әрекет етуінен басталған қарапайым арақатынастар біртіндеп күрделі қауымдастықтар мен қоғамдық жүйе қалыптастырып, мемлекеттердің пайда болуына алып келеді. Қазақтар ұлт болып қалыптасты ма, қалыптаспады ма, ол басқа әңгіме. Бірақ егер біз қазақ елінің дербес, тәуелсіз мемлекет болуына мүдделі болсақ, онда біз болашақтың темірқазығы ұлттық идеяны анықтап, заңдастырып бекітуіміз және осы бағыттағы ұстанымымыздан ауытқуға жол бермеуіміз қажет. Әлемдегі мемлекеттердің саяси ұстанымының, яғни ұлттық идеяларының өзегі барлық мемлекетке тән бір ортақ заңдылыққа бағынады. Автор осындай аса нәзік те өзекті мәселені салқынқандылықпен саралады, тақырыптың астарына байыппен бойлады.
Зерттеу жұмысында Болатбек қарастырып отырған мәселенің тұжырымдамалық-әдіснамалық негіздерін ашу үшін ұлттық идея ұғымы және оның мазмұны мен зерттелу сипатына тоқталып, «ұлт» пен «идея» түсініктерін философиялық талдау арқылы анықтайды. Бұл тұста «идея» мен «ұғым» түсініктерінің диалектикалық байланыстарына, «ұлт» пен «халық» ұғымдарының айырмашылықтарына тереңірек талдау жасайды. Иә, маркстік әдебиеттерде көп кездесетін ұлттың бес белгісіне (тілдің, діннің, мәдениеттің, территорияның, шаруашылық үрдісінің) түбегейлі келісуге болмайды. Мысалы, яһудейлерде ғасырлар бойы территориялық, шаруашылық бірлік болған жоқ, тіпті тілдерінен де айырылып қалды, сонда да ұлттық бірегейлігін жоғалтқан жоқ. Әдетте ұлтты біріктіретін бір құндылық болады, оны өз ұстанымында автор еңбегінде анық көрсетеді.
Одан ары Болатбек қазақ халқының рухани және тарихи-әлеуметтік дамуы аясындағы ұлттық идеяның эволюциясын қарастырады. «Атамекен», «Жерұйық» идеяларын жіті сипаттап, жүйелі бір қырынан алып талдайды. Автордың бұрыннан бері жете зерттеген, арнайы айналысып, кітаптар жариялаған ХХ ғасыр басындағы қазақтың Алаш идеясының ұлттық сипаты терең талданған. Қазақтың көрнекті зиялыларының бірі – Мұстафа Шоқай сынды қайраткерлердің ұлт жөніндегі көзқарастарын келтірген. Бұл мәселеге қатысты ол өз мақаласында Ницшені сынап, Кант пен Фихтеге сілтеме жасайды. Әрине, Мұстафаның «Алаш» идеясынан гөрі «Түркістан» идеясына жақын болғанымен де автор мұны назардан тыс қалдырмайды.
Ең маңызды деген қазіргі Қазақстандағы ұлттық идеяның қалыптасуы мен орнығуы мәселесінің түп тамыры кешегі кеңестік дәуірдегі ұлттық идеяның трансформациялануын қарастырудан бастайды. Болатбек кеңестік дәуірдегі диссиденттік қозғалыс пен жастар ұйымдарының астыртын қызметіне қатысты, сондай-ақ Желтоқсан көтерілісіне орай көпшілікке беймәлім көптеген мәлімет келтіре отырып, қызықты тарихи материалдар ұсынады.
Зерттеу жұмысының келесі нәтижесі тәуелсіз Қазақстандағы ел бірлігі мәселесінің рухани негіздерін айқындаумен сипатталады. Мұнда да соңғы онжылдықтарда еліміздегі ұлттық идеяның көтерілуі мен қойылуы сөз болады, бірақ бізге ұлттық идея керек пе, әлде жалпыұлттық идея керек пе, бұл қазақ ұлтынан туындауы қажет пе, әлде жалпықазақстандық ұлттан туындау тиіс пе, қазіргі ұлттық идеяның мазмұны неде болуы керек деген даулы мәселелерде автор өз ұстанымын айқын білдіреді. Еңбектегі соңғы нәтиже жаhандану жағдайындағы Қазақстандағы ұлттық идея мәселесінің болашағын талдаумен сипатталады.
Жалпы, ұлттық идеяны аспаннан іздемей, еліміздің өз даму тарихынан, төл мәдени қозғалыстарынан іздеген автор тек мұнымен шектелмей, оларды кең және ауқымды философиялық талдаудан өткізіп, жалпы адамзаттық философиялық даму аясында қарастырған. Ол «этнос», «ұлт», «менталитет» ұғымдарының айырмашылығын және арақатынасын терең зерттеген. Тарихи талдауға келсек, автор, әсіресе Алаш дәуірінің қайраткерлерінің қыр-сырын ашып берген. Өзі «Мәңгі жас – Алаш идеясы» кітабының авторы. Мұндай кәсіби мамандану да зерттеу құнын көп жоғарылатқан.
Автор алған тақырыбын білікті және жан-жақты көрсеткен. Бұған автордың талантты журналист екені де біраз сеп болған шығар. Әрине, кейде журналистік суреттеме философиялық талдаудан басым, бірақ бұл әлеуметтік философия мамандығы бойынша тақырып, сондықтан бәрі орынды. Егер нақтырақ айтсақ, автор мақсатына жеткен, ұлттық идея тақырыбын, оның тарихи, саяси және философиялық дамуын да ашқан. Негізгі ғылыми тұжырымдары да кесек және көлемді, оның ең бастысы: кез келген ұлттық идеяның мәні оның біріктірушілік күші мен ыдыратуға қарсы ықпалында екенін атап көрсеткен.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы зор, қазіргі мәдени, саяси дискуссияларға бағыт беретін дәрежеде. Себебі Қазақстандағы ұлттық идеяның адамгершілік-рухани негіздерін әлеуметтік-философиялық тұрғыда қарастыратын бұл зерттеу жұмысы әлі де терең зерттеле қоймаған, өзекті жұмыс. Болатбек терең және жеткілікті түрде материалдарға талдаулар жасап, ғылыми еңбекті үлкен шығармашылықпен игерді. Тақырыптың зерттелу деңгейін кеңінен ашуға тырысты. Жалпы, жұмыстың кіріспесі еңбектің бағыт-бағдары мен зерттеу барысында автордың қол жеткізген ғылыми нәтижелері жөнінде біршама тиянақты мағлұмат береді, өзектілігі жақсы ашылды.
Автор зерттеу жұмысына өзек болып отырған «ұлттық идея» түсінігін анықтап, оның мазмұны мен сипатына теориялық-әдіснамалық тұрғыда тоқталды. Оны дәйектеуде тәуелсіздік алғаннан бергі қабылданған ресми құжаттарға, Философия және саясаттану институты ұжымының еңбектеріне тоқталып, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша жасалған еңбектерге талдау жасады. Зерттеуші одан ары ежелгі прототүріктік кезеңнен қазіргі тәуелсіз Қазақстанға дейінгі аралықта үзілмей келе жатқан ұлттық идеяны ашып көрсетеді. ХХ ғасыр басында ұлттық сананың оянуына қарай қазақ зиялылары, Міржақып Дулатұлы «Оян, қазақ!» идеясымен халыққа ой тастады, соның нәтижесінде Алаш қозғалысы басталды және Алаштың әлеуметтік, саяси және тұлғалық белсенділігі мен еркіндігі ұлттық идея ретінде ұсынылады.
Автор Кеңес дәуіріндегі ұлттық идеяның бой көрсетуіне кері әсерін тигізген факторларға, ұлттық жастар ұйымдарының іс-әрекеттеріне қатысты көп материал жинаған. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіне байланысты тың материалдар ұсына отырып, қазақ тарихындағы ұлттық рухы мен ұлттық идеясы аспандаған асқақ сәттерінің бірі екенін нақты дәлелдей білген. Ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қол жеткеніне қаншама жыл өтсе де, бүгінде ұлттық идея қалыптастыру мәселесі әлі де шынайы нақтылыққа айналмағаны айтылады. Дегенмен «ұлттық рухты, намыс пен жігерді асқақтата түсу керек, осы мәселелер ұлттық идеяның өзегін құрайды» дейді автор. Әрі жаhандану жағдайындағы ұлттық идея мәселесінің болашағы да назардан тыс қалмайды.
Қазақстандағы ұлттық идея қалыптастырудың рухани-адамгершілік негіздерін зерттеудің ғылым мен философия үшін ғана емес, тәуелсіз мемлекетіміздің дербес рухани дамуы үшін де теориялық және тәжірибелік маңызы жоғары. Болатбек Төлепбергеннің зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары осы тақырыпқа қатысты болашақ зерттеулерге түрткі бола алады, сондай-ақ оларды жоғары және арнаулы орта оқу орындарында оқытылатын философия, әлеуметтік философия, мәдениеттану және қазақ мәдениетінің тарихы мен философиясы, қазіргі Қазақстан тарихы сияқты пәндер мен арнайы курстарда пайдалануға болады. Сондай-ақ еліміздегі стратегиялық мемлекеттік бағдарламарды іске асыруға өзіндік үлесін қоса алады. Себебі барлық талапқа сай, құнды, теориялық және қолданбалы деңгейі жоғары еңбек.
Біз сөз еткен еңбек 2010 жылы БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының Ғылыми кеңесінде қаралды. Ғалымдарымыз еңбекке оң бағасын беріп, қорғау сәтті өтті. Ең бастысы, «ұлттық идеяға» қатысты соңғы кезде жазылған бірегей, құнды жұмыс екені айтылып, жоғары баға берілді. Болатбек Төлепберген ғылым саласында жұмыс істемегендіктен, Ғылым және білім министрлігі Ғылым комитетінің сарапшы комиссиясына шақырылып, Астанаға барып, құзырлы органның сұрақтарына жауап беріп, екінші рет өз жұмысын қорғап шықты. Осындай маңдай тер, үлкен еңбекпен келген «философия ғылымдарының кандидаты» ғылыми дәрежесін алған соң да тоғайып, тоқтап қалмады. Таңдап алған тақырыбы бойынша жұмысын жалғастыра берді, ғылымға қызмет етті. 2011 жылы кандидаттық диссертациясын «Ұлттық идея – тәуелсіздік тұғыры» атты кітап етіп шығарып, Алматыдағы Ұлттық кітапхана мен Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада таныстырылымын ұйымдастырды. Аталған шара ғалымдар, саясаттанушылар, саясаткерлер арасында «Бізге қандай ұлттық идея қажет?» деген пікірталасқа ұласты. Кандидаттық жұмысын қорғап қоя салмай, ғылыми еңбегін кітап етіп шығарып, соның негізінде үлкен шара ұйымдастыру «ғылымға қызметтің» жарқын үлгісі дер едім. Бұдан кейін де автордың 2015 жылы «Біз осы не бітіріп жүрміз?», 2017 жылы «Алаш жолы», 2022 жылы «Азаттық аңсаған» және жақында «Алаң жұрт» кітабы жарық көрді. Бұл Болатбектің ғылымға кездейсоқ келмегенін көрсетсе керек. Қайта ғылымға жолы қиысып, осындай жігіттің келгені олжа болды деп ойлаймын.
Сонымен қатар Болатбек өзінің кәсіби қызметімен қатар ғалым ретінде де, ұстаз ретінде де білім-білігін өз тәжірибесімен бөлісіп келеді. Ғалым ретінде халықаралық және республикалық ғылыми журналдарға мақалалар жарияласа, ұстаз ретінде студенттерге дәріп оқып, шәкірт тәрбиелеуде. Қызмет бабымен Астанада тұрған жылдары Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Журналистика және саясаттану факультетінде аға оқытушы, қазір әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Журналистика факультеті Баспагерлік-редакторлық және дизайнерлік өнер кафедрасының аға оқытушысы ретінде дәріс оқиды.
ҚР ҰҒА академигі, философия ғылымдарының докторы, профессор Әбдімәлік Нысанбаев пен шәкірті Болатбек Төлепберген 90-жылдары танысып, содан бері ағалы-інідей араласқан. Әбекеңнің мерейтойларында ұстазының мерейін асырып, мақала жазса, былтыр Әбдімәлік Нысанбайұлы өмірден озғанда «Қазақ әдебиеті» газетіне «Әкесін ақтап алған академик» деген мақала жариялап, радиохабарлар ұйымдастырып, ұстазын ұмытпай шәкірттік парызын да өтеген-ді. Ұстазға құрмет деген осындай-ақ болар.
Президенттің БАҚ саласындағы сыйлығының лауреаты, Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығы мен Жастар одағы сыйлығының иегері, мәдениет қайраткері, философия ғылымдарының кандидаты, Шалқар радиосының директоры Болатбек Төлепбергеннің бір қыры – ғылымға қатысты еңбегіне мақаламызда шолу жасадық. Жақында елуді еңсерген шәкіртімнің бұл еңбегінің уақыт өткен сайын маңызы арта бермек. Алдағы уақытта да осы бағытта жұмысын жалғастырып, ұлттық идеямызды ұлықтау барысындағы еңбектері еленіп, еңсесі әрдайым биік бола берсін деген тілек қосамын!
Бақытжан САТЕРШИНОВ,
философия ғылымдарының докторы,
профессор