Осының ішінде бейнелі сөзбен безендірілген әңгіме, нақтыласақ проза бертінгі дүние болып шығады да, тамырын тереңнен тартқан өлең – қазақтың халық ауыз әдебиеті арқылы сахара даласында ғұмыр кешкен ұлттың ұғымына сиятын әрі жақын дүние болып көрінеді. Сол себептен де болар қалыптасқан қабырғалы қаламгерлер де ең алғаш әдебиетке келгенде өлеңді серік еткені жасырын емес. Бұған қоса, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы данышпан ақынды, Абай хакімді қосыңыз. Әсерінің болғаны да белгілі басы ашық мәселе.
Абайтану ғылымының асқан білгірі, асқар биігі Қайым Мұхамедханов мұрасы – алтын діңгекті, қазыналы қазақ руханияты мен қазақтың қамбалы әдебиетін байытқан айтулы дүниелер. Ол абайтанушы, елдің өшкенін жағып, жоғалғанын тауып, Абайға қатысты арғы-бергі тарихты қаузап қана қоймай өзгеше сипатта өрілген өлеңдері мен поэзиялық туындыларды тудырған, парасат-пайымымен ерекшеленіп тұратын драмалық шығармаларды жазған дарын еді.
Оның 1944 жылы жазылып Қазақ ССР-ның мемлекеттік Әнұранына айналған «Қазақ ССР-ның Гимні» және 1992 жылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік Рәміздеріне жарияланған конкурсқа қатысқан «Қазақстан Республикасының Әнұранына ұсынылған нұсқа» деп аталатын шығармалары шын мәнінде патриоттық шығармадан бұрын өн бойындағы шындығымен де, ақынның айтуға немесе айтылуға тиісті ойымен бірге тамаша өріліп шыққан. Біздің мұнда бірінші кезекте айтып отырғанымыз да сол өнер иесінің, өлең иесінің шамырқанған шабыты, терең мағына үстейтін ойы болып отыр. Сол себепті де ХХ ғасырдың 40-шы жылдары жария көріп, бәйгелі болған шығармасы «Ер қазақ ежелден еркіндік аңсаған» – деген өлеңіне «Ер» сөзінің орнына «Біз» сөзінің қойылуы солақай саясаттан бұрын ер мінезді ақынның өзі екенін, өлеңде де, өмірде де «ер» болғанын аңғарамыз. «Абай» деп атқа қонып, «Алаш» ұранымен білгенінен жаңылмай жақсылық жаршысы болғаны, осы сөзімізге өмір биографиясы да жетерлік деп ойлаймыз.
Қайымның елеулі шығармалары 1952 жылы КарЛАГ лагерінде жазылған «Балаларыма», «Отырдық тар қапаста күнді санап», «Әтімге» деп аталады. Бұлар ақынның тар қапаста отырып, басынан кешкен тағдыры мен айтқанынан айнымаған ердің жан азасы мен шырылдаған шындығы. «Балаларыма» өлеңінде атауын естісе жақын-жуықты қойып, туған-туысың теріс айналатын 58-баптың, екінші тармағымен «Халық жауы» атанған ақынның жарына, балаларына арналған аманаты аңғарылады:
– Тіршілікте не көрмейді ғазиз бас,
Кейде шаттық, кейде қайғы, көзде жас.
Шаттығыңа әркім ортақ, дос та көп,
Қайғыңа ортақ шын адал дос табылмас, – деген өлең жолдарынан ақынның азаматтық ұстанымы, күрескерлік рухы айқын менмұндалайды. «Халық жауы» болып, қуғынға түсіп оралғанда өзінің аяулы ұстазы, бағдар еткен құрметті адамы Мұхтар Әуезов алдында оқылған «Отырдық тар қапаста күнді санап» өлеңінен де өн бойындағы шындығынан бұрын, тағы да ақынның мақсат-мұраты мен көппен күрескен жанның жан дауысы естіледі:
– Отқа салдың, отырдым жігер қайнап,
Тордағы арыстандай көзім жайнап, – деген жолдардағы арыстан да Қайымның өзі. Оған талас жоқ. Жан-жақтан қаумалаған жауға қарсы тұру үшін арыстанға біткен алапат күш те, жігер де керек. Сөз басында айтқан «Халық жауы» атанған адамнан өзге түгіл өз жақындары да безген болатын. Бұл – қара басының қамын күйттеген кісінің кеспірі. Көпшілік ортада істі болғандарды келемеж қылғандардан бұрын, оны-мұны шаруасына қарайласпай, қара басының қамын ойлағандар жетерлік. Осы жағдай Қ.Мұхамедхановтың «Әтімге» дейтін туындысында айқын көрініс тапқан.
«Алдымда ақын Абай – Темірқазық» деп өлең толғаған Қайым өлеңдеріндегі уытты тіл, сатиралық сарын да өзі айтқандай Абай сөзінің жалғасы, хакім ұлағатының жаңғырығы болса керек. Қайым ақын «Ұстазыма», «Орындалған өсиет», «Жамбыл», «Ойнақы көз, тұрақсыз сөз», «Кітап» өлеңдерінде ашыла, ақтарыла түседі.
«Ойнақы көз, тұрақсыз сөз» деп аталатын туындысында – қазақ аруының бойындағы тұрақсыздық, сылқым сұлулық, көлгір күлкі сияқты жағымсыз қасиеттерді тілге тиек ете отырып, ақын тұла бойы ұят пен арға тұнған, жаны таза, сабыры мол сұлуды, ақылына көркі сай жанды іздейді:
– Түннен қара, күннен нұрлы,
Көрем көзді терең сырлы.
Ақылы алтын, жүзі жарқын,
Терең сырлы, сегіз қырлы – деген жолдардан да оқырман өз керегін табар. Қайымның өлеңдерін, поэзиясын сөз еткенде ол тап келген заманды, сын садағын кезенген, сенің қия басқаныңды аңдыған цензураны да сөз еткеніміз жөн. Осы заманға дәлме-дәл келу арқылы ақындығы, поэзия патшалығында толықтай қыры мен сыры ашылмай қалды-ау деген өкініш те басым. Оның социалистік реализмді жырға қосқан бірді-екілі шығармасынан саяси астар іздеп аласартпаған ләзім. Жазғаны аз өлең болғанымен де, ол туралы аз сөз қылсақ та сапа мен салмақ деген сары алтынның салмағы басып, қашанда асқақ тұрары белгілі жайт.
Абайтану ғылымы саласында аты аталып, поэзиялық туындылары мен қаламынан туған шығармалары жайында аз-маз сөз айтылатын әдеби мұрасының ішінде шоқтығы биік дүниелер көп-ақ. Қайым қазақ прозасы оның ішінде балалар әдебиетінің де дамуына бір кісідей үлес қосқан тұлға. Көп томдық шығарма жинағының жетінші томына енген әңгімелерден-ақ оны жазушы ретінде әспеттеп, тағы бір саты жоғары қойғымыз келеді. Халық әңгімелерінің желісі бойынша «Әділ бөліс», «Бай мен қызметшісі», «Сараң кемпір мен зейінді баласы», «Аңғал бала мен шал» шығармалары бір қарағанда балалар ұғымына лайықтап жазылған. Десе де, мысал әңгімелердегі аярлық та, әдлетсіздік те, қорғаны жоқ елді қанаған мейірімсіз әрі қатыгез жандар образы танылады. Кейіпкердің бірегей бітім-болмысын шебер суреттеуде, әңгіменің тілі жаттықтығымен басы бүтін, кескіні кесек дүние болып шыққан. Балалардың бойынан табылуға тиіс алғырлық пен тапқырлық та әңгіменің өзегі болып алға жетелеп отырады.
Қайым Мұхамедханов – драматургия саласында да қалам тербеген айтулы қаламгерлердің бірегейі. Оның өткен ғасырдың қырқыншы жылдарынан басталған шығармашылық жолы тұйықталып қалмай, бертінгі күнге дейін қазақ театр сахналарында оқырман ойындағысын дәл басып, көрермен көңілдегісін көркем тілмен жеткізген өміршең шығармалар болып сомдалды. Бұл сөз дәл қазіргі азаттық аспанында тірлік жалғаған мына біздің емес, өткен күндердің де биік бағасы. «Майданнан майданға» немесе екінші атауы «Дауылдан соң» пьесасы 1947 жылы қағазға түскен. Биыл 22 қазанында Қазақстан Жазушылар одағы Президиумының отырысында талқылаудан өткен.
Осы шығарма жайында Ғабит Мүсіреповтің: «Қайымның «Майданнан – майданға» пьесасы қазақ совет драматургиясының жақсы табыстарының бірі есебінде театр сахнасына ұсынылуы керек», – деп ерекше баға беруі бүгінгі әдебиетші және театр майталмандарының бағасы болуы еш күмәнсіз. Пьеса оқиғасы – Ұлы Отан соғысынан кейінгі қазақ ауылында өтеді. Негізгі тақырыбы соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығын қамтығанымен ел мен жердің қамын ойлаған, қайраты мен қажырына сүйеніп, қандай іске болсын білек сыбана кірісіп кететін ерлер бейнесін әйгілейді.
1919-1920 жылдары Аягөз, Жарма сияқты елді мекендерде болып өткен тарихи оқиғалар желісімен таңбаланған «Комиссар Ғаббасов» және «Ер Білісай» тарихи драмалары да ақын, жазушы Қайымды қаламы қалыптасқан драматург ретінде айшықтайды. «Комиссар Ғаббасов» шығармасында негізгі кейіпкер Кеңес өкіметін орнатуға белсене ат салысқан Сабыржан Ғаббасов. Драмада сол заманның тарихи шындығы нанымды баяндалады. Ал екінші «Ер Білісай» тарихи драмасы Жарма жерінде Азамат соғысы жылдары-ақ бандыларға қарсы күресте ерлік ісімен көзге түсіп, ел аузында «Ер Білісай» атанған әйел Білісай Байғаранова бейнесі суреттеледі.
Оқиғасы Ұлы Отан соғысының соңғы жылдарын қамтитын автордың «Перне» пьесасы тұрмыстық махаббат драмасы. Осы шығарма жайында Сәбит Мұқановтың пікіріне 1944 жылы 28 шілдеде Қазақстан Халық комиссарлары советінің жанындағы Өнер басқармасына жазған хатынан қанығуға болады: «Жазушы Қайым Мұхамедхановтың «Перне» пьесасы өнер туралы жазылған сүбелі шығарма. Шынайы талантты дүние. Сондықтан Қазақстан Совет Жазушылар одағы жолдас Қ.Мұхамедхановтың бұл пьесасын Қазақстан театрларында қойдыруды ұсынады» – дейді. Күнікей, Бұлан, Толқын мен Тоқтар, Күлтай, Шарбан, Рәш, Шалдыбай сынды кейіпкерлер арасында өрбитін «Перне» пьесасы оқырман көңілінің пернесін дөп басады деп санаймыз.
Қайым Мұхамедхановтың тағы бір қыры – аударма өнеріне барын салып кіріскендігі. Шебер тіл мен түпнұсқа шығарма авторының айтар ойын, кейіпкерлердің көркем образына қылдай қиянат жасамай аударып шығуы шын мәнінде де жазушы Қайымның, ғалым Қайымның ыждаһаттылықпен еңбектенгені танылады. Орыс және татар поэзиясы көрнекті ақындарының өлеңдерінен бастап, драмалық туындыларына дейінгі аралықта біз сөз етіп отырған автордың көркем әлемі де, бізге беймәлім сыры мен қыры ашылып, мұхиттай тереңдігі де, шыңдай биіктігі де өзі іздеген көркем шындыққа да жақындата түседі.
Жасынан жырларымен танылған ақын Қайым әлем әдебиетінде есімі танымал тұлғалардың жырларын аударды. Тағы да бір белесті бағындырып, шығармашылық кеңістігінің керегесін кеңейтіп, аудармашылық ауанының аясын айқындады. Ол аударған украин ақыны Тарас Шевченко, татар ақыны Ғабдолла Тоқайдың жырлары қазаққа басқаша сипатта тіл қатты.
Мұнда да тағы да біз ақынның һәм аудармашының жаңашылдығын, жаңалыққа құмар қалам иесі екенін бағамдауымыздың мүмкіндігі туды. Қайым Мұхамедханов украин халқының ұлы ақыны Тарас Шевченконың айдауда жүргенде жазған «Өсиет», тар қапас, түрменің түбінде жүріп тудырған «Жалғызбын мен жалғызбын», татар ақыны Ғабдолла Тоқайдың «Ащы тәжірибе дауысы», «Ақын» шығармаларынан өзін тапты.
Әдебиеттен білімі жетік, өресі биік жанның тағы бір соқпай кетпейтін тақырыбы бұл Қайым аударып шыққан орыстың әйгілі жазушысы әрі тарихшысы Николай Карамзиннің «Бедная Лизасы». Аудармашы-ақын бұл шығармасында қазақ тілінің бай қорын өзінің пайдасына шешкен. Шығарманы тұтастай алмастан бұрын тек тақырыбын ғана алып қарасаңыз, көп нәрсеге қанығарыңыз кәміл. «Бедная Лиза» – Қайым аудармасында «Сормаңдай Лиза». Таңғалып, тамсанып, бас шайқамасыңызға еш шара жоқ. Не деген тіл, не деген көркем образ?! Міне, қазақ прозасының қамбасын байытарлық аударма дәл осындай болуы керек. Бұл – нағыз аударма саласының жарқын үлгісі. Бүгінгі XXI ғасыр биігінде де біз әрдайым есте ұстайтын, аудармашылар қаперіне еш шығаруға болмайтын дәл осы дер едік. Қайым Мұхамедханов өзінің Тұрағұл Абайұлының Александр Неверовтан аударған «Я хочу жить» шығармасын: «Мен өмірге жерікпін» деп қалай көркем аударған» деген сыңайда сөз саптайды. Біз де Қайым аударған Карамзинның «Сормаңдай Лизасына» Қайым арқылы шын жанымыз ашығаны бар.
«Сормаңдай Лиза» қазақ прозасының жаңалығы, жаңашылдығы дегеніміз – артық сөз емес. 1792 жылы Николай Михайлович қара сөзбен жазған шығарманы Қайымның өлеңмен аударуы да, жалпы повестің бар бойындағы оқиғаны қамтуы шын мағынасында шеберлік кескіні. Бұл бір жағы оқып шығуға оңай болғанымен ежелгі дастан үлгісін қайта жаңғыртқан айтулы шығарма.
Татар драматургі Шариф Камалдың 1915 жылы жазылған «Қажы әфеңді үйленеді» комедиясын жазушы шеберлікпен аудара білген. Пьеса өткір әжуа, мысқылға кұрылып, қоғамға жат, көп әйел алудың келеңсіз тұстарын, кереғар қылықтарын өткір сынға алады. Үш перделі, төрт картиналы комедияны Қайымның аудармасы арқылы Семейдің Абай атындағы драма театры бірнеше жылдар бойы сахналап, татар жазушысының көркем дүниесі Қайым тілінде – қазақ тілінде үздіксіз сахналанған болатын.
Узеир Гаджибековтың «Аршын – мал алан» музыкалық комедиясы, поляк драматургі Ежи Юрандоттың «Уақыт сондай», әлемге әйгілі француз драматургі Пьер Огюстен Карон де Бомаршенің «Фигароның үйленуі», А.Фадеевтің «Жас гвардия» романының желісі бойынша жазылған пьесасын, А.Пушкиннің «Русалка» драмалық лирикасын Қайым Мұхамедхановтың Тәржімалауы қазақ әдебиетіндегі ерекше құбылыс деуіміз керек. Осы драмалық шығармалар қазақ театрының қойылымдарын байытып, қазақ әдебиеті де бір саты жоғарылады деуге толық негіз бар. Сонау Абайдан бастау алған аударма дәстүрінің де Қайым шығармашылығынан болған, Абайдың ақындық өнерін мектебін насихаттаумен бірге өмірде де сол жолдың даңғыл болуына күш салғаны анық.
Арқалы ақын Қайым, қаламы жүйрік жазушы Қайым, дарынды драматург Қайым, аудармашы Қайым, ғалым әрі әдебиеттанушы, абайтанушы һәм алаштанушы Қайым тұлғасы осынау сан тарапта, сан мәрте биікке көтерілді. Бір бойындағы сан адамның бойынан табылуға тиіс осынау шығармашылық қуат иесі, Қайым Мұхамедханов мұрасы ай айналып, жылдар жылжыған сайын тарих қойнауында, ескі күндер қатпарында менмұндалап тұрады. Қазыналы қазақ әдебиетінің қамбасын байытқан айтулы дүниелер авторы, ізденіске толы шығармашылық жолы сәт сайын айшықталып, бізді баурай береді.
Қуат ҚИЫҚБАЙ,
Абайдың «Жидебай-Бөрілі»
мемлекеттік музей-қорығының
аға ғылыми қызметкері