Арғымақ баптап, тазы жүгірткен

Наурыз мейрамы қарсаңында Ұлан Сайтмухаевтың шаңырағында болып келдік. Ата-баба дәстүрін үзбей бүгінгі күнге дейін жалғап келе жатқан заманауи қазақ туралы толығырақ баяндап көрейік...

Ұлан Сайтмухаевтың есімі батыс жұр­ты үшін өте жақсы таныс. Ұлан қайыстан қамшы өреді, арғы­мақ баптап, тазы жү­гіртеді. Бір қы­зығы, Ұлан Сайтмухаевтың мама­ндығы – қаржыгер. Әдетте қаржы, эко­номика саласының мамандары орыстілді, қазақы ғұрыптарды  қа­был­дай бермейтін өзге ортаның адамдары болып келетіні жасырын емес. Бірақ Ұлан Сайт­мухаевпен танысқан әр адам жоғарыдағы түсініктің шындыққа жанаспай­тынын ұғады. Себебі біздің кейіп­керіміз ата дәстүрді сақтай отырып мемлекеттік қыз­метте жүр. 

Ұланның ауласына кірген бетте көзіміз қораның қабырғасында ілулі тұрған үлкен қош­қардың мүйізіне түсті. Иә, кәдімгі қо­ра­ның қабырғасына қошқардың мүйі­зін іліп қойыпты. Алға қарай жүрген сәтте қораның екінші тұсында бұғының мүйізі ілініп тұрғанын байқап қалдық. Кейіп­керімізден мұның себебін сұрадық.

– Бұл ежелгі қазақтың дәстүрі ғой. Бұрын бабаларымыз малды қырда, жай­лауда баққан. Сосын қораның төбесіне осылай сиырдың, таутекенің мүйізін іліп қоятын болған. Пәле-жала жақындамасын деген сенімнен туған ғой. Мен де сол ежел­гі дәстүр бойынша қошқар мен бұғының мүйізін іліп қойдым. Бұл жай наным-сенім ғой, – деп күледі Ұлан өзі. 

Батыс жұрты Ұлан Сайтмухаев­ты қамшы өретін шебер ретінде де жақсы таниды. Біздің кейіпкеріміз алты, үш таспалы қамшы өреді. Біз Ұлан ағайдың үйіне кірген бетте құдды бір музейге кіріп кеткендей әсерде болдық. Жарға түскиіз ілі­ніпті. Оның үстіне қасқырлардың терісі мен қамшы қойылған. 

– Мен ерекше бірдеңе ойлап таптым деп есептемеймін. Бұл – кәдімгі қазақтың өз ата дәстүрі. Салты. Бұл біздің қаны­мызда бар дүние ғой. Мынау – түски­із. Мұны Алматыға тапсырыс беріп жасат­тым. Мына бұйымды «қылқаққыш» деп атаймыз. Немесе қолаң дейді. Бұл  жылқы­ның құйрығынан жаса­ла­ды. Мынау – текенің мүйіздері. Осындай дүниелерді көріп өскеннен кейін ішкі дүниеміздің талабы –  ұлттық құндылықтарды жақсы көр­ген соң осылай безендірілген бөлме. Ал мынау тұрғандар – қас­қырдың терісі. Бұлардың ішінде Теректі және Орда топы­рағынан  ұсталған қасқырлардың терісі бар. Мен қасқырдың терісін бесікке де жауып қоямын. Кішкентай қызым бесікке ұйықтайды. Үстінен қас­қырдың терісімен жауып қоямыз. Біріншіден, жылы, екіншіден, ештеңе жақындамайды. Бұл да біздің бабаларымыздан келе жатқан сенім ғой, – деп атап өтті Ұлан Сайтмухаев.

Дәл осы тұста әңгімеге Ұланның анасы Айни апай араласты. 

Айналайын, ұлттық құнды­лықтар  әрбір ұлттың болмысында ғасырлар бойы атадан балаға мирас болып келе жатқан адамгершілік қағидаттарынан тұрады.  Ғасырдан-ғасырға жеткен халықтың қазынасы – тілі, ділі, салт-дәстүрі, әде­биеті мен өнері ұлтымыздың рухани бай­лығы. Менің ойымша, сол құнды­лықтар­дың арқасында біз өзіміздің халықтық қалпымызды сақтап, әлемге танылып отыр­мыз. Бізді кім таныса да осы қалпы­мызда тануы керек. Міне, осы қазақтың болмы­сы, бары. Мен балаларымды бір ғана нәрсемен тәрбиелеп келемін. «Тек адам болыңдар» деймін. Яғни, өз ұлтына сай адам бол. Ал ол үшін отбасындағы тәр­бие дұрыс болуы керек. Біз өмір бойы­на қазақы ауыл­да тұрдық, балалар осы қа­зақы­­­лықты көріп өсті, –  дейді ана­­сы Айни Оңғарбаева. 

Ұлттық болмысты дәріптеу отба­сынан, ошақ қасынан бас­талады. Отбасы –  тәр­биенің тама­ша мектебі. Үлкенді сыйлауға, ана тілін ардақтауға, салт-дәстүрімізді сақтауға тәрбиеленсек, ұшқанда да соны іліп, жүрген жерімізде сол құндылықтарды дәріптейміз. Әкесі мен баласы, қызы мен анасы, боз­бала мен бойжеткен арасындағы жарасты қарым-қатынас – от­басын­дағы ұлт­тық дәстүрді берік ұстанудың бір жолы. Халқымыз ұлын нарға, қызын арға ба­лап, татулықты абысындар арасынан тап­қан, жігіттің бойынан елге қорған бо­лар­­лық батырлық қасиетті іздеген. Осын­дай тәрбие арқылы құндылықтарды қа­лып­тастырған. 

Иә, расымен де, Ұлан ағайдың үйіне кірген адам таза қазақылық­тың ортасына топ ете қалады. Бүгінгідей техниканың сан алуан түрі дамыған заманда да төрге киіз төсеп, қамшы өретін қазақты табу қиынның қиыны. Ал Ұлан Сайт­мұхаев күнделікті өмірін қазақтың ата дәстүрімен байлап тастаған. 

– Тазы жүгіртемін. Бұл – менің ең сүйікті тірлігім. Аңға тазы салу деген бір ғанибет тірлік қой. Бұлар жүгіргенде ұзын болып созылып, өте әдемі жүгіреді. Оның ләззатын  мен ғана түсінемін. Мынау менің «Найманкөз» атты айғырым. Өзі жорға. Мінезді жылқы. Осыны ерт­теп мініп, сенбі-жексенбі 6-7 сағат­қа далаға кетемін. Ешкімнің маза­сын алмай­мын. Еркіндікті жақсы көре­мін. Дала ке­зіп, аң­шы­лық құрып, кешкісін бір-ақ қай­тамын, – дейді атбегілік өнерді жаны сүйетін Ұлан. 

Біздің кейіпкеріміз жеті өнерді меңгерген сегіз қырлы, бір сырлы жан ғана емес. Ол – мейірімді әке, қамқор аға. Ұлан Сайтмұхевтың қолында қазір ағасының екі баласы бар. Ағасы қайтыс болғаннан кейін оның екі баласын өз тәрбиесіне алған. 

«Жетімін жылатпаған, жесірін қаң­ғытпаған қазақпыз ғой . Өз қа­ны­мызды өзіміз тәрбиелейміз деп шеш­тік. Балалар өз тегін біліп, қан­ға тартып өсуі керек», – дейді әңгімеге араласқан Айни апай. 

Айни апай да мемлекеттік қызмет­те ұзақ жыл қызмет атқарған. Қазір  зейнетте. 

– Бала тәрбиесінде басты нәрсе – тіл. Егер баланы қазақ тілінде оқытып, сол тілде ойлауға үйретсең, сол ұлтқа қызмет етеді. Ол мейлі Америкада тұрса да, дәл осы қазақы қоңыр тірлігін ұмытпайды. Ал енді заманауи бала өсіремін деп өзге тілде шүлдірлетіп қойсаң, шетелге кетісі­мен өзінің қазақ екенін ұмы­тып кетеді. Бала өзінің кім екенін ұмытпас үшін тамыры мы­ғым, терең болуы керек. Ал адам­ның тамыры ұлттың дәстүрі мен тал­ғамында жатыр, айналайын, – деп Айни апай бізге ақ батасын берді. 

«Ұлттық құндылық» туралы әрбір азамат та тура түсінік болуы керек. Құн­ды­лықтың маңыз-мақ­сатын білмей тұрып құндылықтан сөз ашу да қиын.

Дін – ол сенім, ал дәстүр –  наным. Се­німге әркім «е, солай ма екен» деп сенуге қақылы. Ал наным – бұл дәстүр, ол ұзақ уақыттық тарихтың шыңдалуынан өткен ұлттық болмыс. Сондықтан сенім-нанымның орнын басу мүмкін емес, егер сенім-нанымның орнын басар болса, ұлттық дәстүр де, ұлттың болмысы да құрдымға кет­кені.

Осы пікірді біздің кейіпкеріміз де қолдап отыр. Ұлан өзі қазақтың наным-сенімдеріне қатты көңіл бөлетін азамат. Ұлттың наным-се­німі тегіннен-тегін ойлап шығарыл­маған деген ойын біздің кейіпкеріміз былай жалғады. 

«Мына тұрған қасқырлардың терісі. Ана тұрған тауешкінің мүйізі – бәрі де наным-сенімдермен байланысты. Бұлар­дың бәрінің киесі бар. Ана құрқылтайдың ұясын көрдіңіз бе? Мұны Алматыдан арнайы алып келдім. Мен өзім мемлекеттік қызметте жүрсем де ұлттың наным-сенім­дері туралы қорықпай айта беремін. Мұны дінмен шатастырмау керек.  Бұл – дәстүр», – дейді.

Біз Ұлан Сайтмухаевтың жұмыс каби­нетіндегі үстел үстінен алшы­сы­нан жат­қан асықтарды көрдік. Біздің кейіп­кері­міздің асық пен тобық жинайтын хоб­биі бар екен. Әр асық пен тобықты қай­дан әкел­гені туралы да ерінбей сағаттап айта алады. 

Алшысынан жатқан асықтарға қарап кейіпкеріміздің қандай ырым­ға бала­ғанын түсіне қойдық. Асығы алшысынан түссе, қуанатын қазақпыз ғой. Кетіп бара жа­тып «Асығыңыз үнемі алшысына түс­сін» деп жақсы тілек айттық». 

Ал Ұланның анасы «Өзіңе қыз­мет етпеген бала ұлтқа қызмет ет­пейді. Ал ұлт­қа, Отанға қызмет ету үшін сол ұлттың жан дүниесін ұғу керек, ұлттың жан дү­ниесі наным-сенім мен ғұрпында жатыр» деп бізге сәттілік тіледі. 

Жанат ҚАЙЫРҒОЖИНА,

Батыс Қазақстан облысы