Әлемнің де, адамның да жан дүниесінің жаңғыруына қатар ықпал ететін Ұлыстың ұлы күні қазіргі заманда ел арасында мейірімділік пен қайырымдылықты, бірлік пен бақ-берекені, келісім мен татулықты нығайтуға үлес қосып келеді.
Мереке заманға сай жаңғыртылады
Наурыздың ұлы құндылықтары бүгінде де өте өзекті. Сондықтан оның мемлекет пен қоғамның бір-бірімен де, табиғатпен де үйлесімде дамуын қамтамасыз ете алатын ғаламат қуат-күшін пайдалану заманауи идеологияның маңызды міндеттерінің бірі саналады.
ЮНЕСКО ай мен күндей әлемге бірдей адамзаттың ортақ қазынасы деп таныған бұл мерекені тәуелсіздіктің 30 жылында еліміздің әр өңірі өзі білгенінше әрқалай атап өтіп келді. Мысалы, кейбір өңір жайлауда аппақ киіз үйлер тігіп, қазан қайнатып, ас пісіріп, тұрғындарды автобустармен таситын. Батыс облыстар Көрісу, Амал мерекелерін басты орынға қойды. Оңтүстік Қазақстан облысы Наурызды қатарынан 9 күн тойлауға талап қылып көрді.
Қазақстанда Наурызды атап өту өзге мейрамдардан көп ерекшеленбейтін. Тек тігілген киіз үйлер, құрылған алтыбақан мен ұлттық киімдер оның өзге мейрам емес, әз Наурыз екенін аңғартатын. 2019 жылдың соңында Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен, сол кездегі ел Үкіметі Наурыз мейрамын мерекелеудің жаңа тұжырымдамасын әзірлеуге кірісті. Алайда араға жаһандық пандемия кірігіп, 2020 жылы Ұлыстың ұлы күні жаңа тарихта алғаш рет мүлдем тойланбады, азаматтарға жиын-тойға жиналмай, үйде отыруға кеңес берілді.
Дегенмен Ұлыстың ұлы күнін жаңа мазмұнмен байыту қажет екені сезілетін. Содан да болар, 2020 жылғы 20 ақпанда өткен «Азаматтық алаң» пікірталас клубының алғашқы отырысында Наурыз мейрамын мерекелеудің жаңа тәсілдемесі таныстырылып, оны ғалымдар мен этнографтар талқыға салды.
Айтылған ұсыныстарды ескере отырып, Наурыз мейрамын мерекелеудің жаңа тұжырымдамасының жобасы әзірленді. Кейінгі жылдары сарапшылар, ғалымдар мен этнографтар Наурызды мерекелеудің сахналық, фольклорлық сипаты үстем болып кеткенін сынға алып жүрген еді. Әзірлеушілер соны ескеріп, мереке мазмұнын жаңа басымдықтарымен толықтыруға тырысты.
Онкүндіктің оңды тұстары көп
Әйткенмен, Ұлыстың ұлы күніндегі бүкілхалықтық думанды бірегейлікке, бір қалыпқа келтіру міндет-мақсаты қалған екен.
2024 жылғы 3 қаңтарда «Егемен Қазақстан» газетіне берген сұхбатында Президент Қ.Тоқаев әз-Наурызды бірыңғай, бірегей мерекелеу бастамасына оралды.
– Әз Наурыз – тіршілікті түлете келетін нағыз табиғи жыл басы. Наурыз – жаңару мен жаңғырудың символы. Сондықтан төл мерекеміздің мазмұнын байытып, оны барынша ерекшелеп, жаңаша атап өтуіміз керек. Бұл қадам қоғамды ұйыстырып, ұлттық бірегейлігімізді айшықтап, ел бірлігін нығайта түсуге ықпал етеді деп сенемін, – деді Мемлекет басшысы.
Осылайша, биылдан бастап Қазақстанда Наурыз мерекесі жаңа форматта өткізіліп жатыр. Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитеті төрағасының орынбасары Сәбит Барлыбаевтың айтуынша, енді жыл сайын 14-23 наурыз аралығында өткізілетін Наурызнама онкүндігі жарияланды. Наурыздың бірегей логотипі бекітіліп, еліміздің барлық аймағына жіберілді.
Комитет басшысы тарихта Наурызды тойлау 8-9 күнге жалғасқанын, оны «Наурызнама» деп атағанын жеткізді. Бұл туралы деректер ұлы философ-жазушыларымыз Махмұд Қашғаридің, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының, Абай Құнанбайұлының, Мұхтар Әуезовтің еңбектерінде жазылған екен.
Жаңа тұжырымдама көп жағдайда 2020 жылғысына ұқсайды. 14 наурыз – Көрісу күні, Амал мерекесі деп аталды. Бұған дейін негізінен, батыс өңірлерінде сақталған дәстүрді барлық аймақта тойлау ұсынылды.
«15 наурыз – Қайырымдылық күні ретінде белгіленді. Бұл күнді ел бойынша қайырымдылыққа, мейірім мен тату көршілікке арнаймыз. Қоғамға қайырымдылық көрсету мәдениетін сіңіріп, жанашырлық пен өзара қолұшын беру құндылықтарын қалыптастыруымыз қажет. 16 наурыз – Мәдениет және ұлттық салт-дәстүр күні болып белгіленді. Бұл күн мәдениетімізді, өнеріміз бен ұлттық құндылықтарымызды насихаттауға арналып, республика бойынша түрлі іс-шаралар өткізіледі», – деді С.Барлыбаев.
17 наурыз биыл Шаңырақ күні тақырыбымен атап өтілді. Осы күні отбасылық құндылықтарды дәріптеуге, өнегелі ұрпақ тәрбиелеген үлгілі отбасыларға арналған мәдени іс-шаралар өткізілді. 18 наурыз күні Ұлттық киімдерге арналды. Қазақстанның барлық өңірінде ұлттық киімдерді насихаттауға бағытталған түрлі іс-шара ұйымдастырылды. Кей өңірде тіпті полицейлерге дейін көшеге дәстүрлі формасының орнына ұлттық киім киіп шықты.
19 наурыз – Жаңару күні. Осы күні көктемгі ағаш егу дәстүрін жалғастыру ұсынылды. 20 наурыз Ұлттық спорт түрлеріне арналды. Бұл күні елдің барлық аймақтарында ұлттық спорттан түрлі жарыстар ұйымдастырылды. Ел ішінде өткізілетін ат жарыстар – бәйге, көкпар, аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, құсбегілік және асық ату, тоғызқұмалақ, садақ тарту турнирлері қарапайым халықтың шынайы мереке салтанатын сезінуіне мүмкіндік берсе керек.
Бүгінгі 21 наурыз «Ынтымақ күні» болып жарияланды. Оның басты мақсаты – жалпы халық арасында бір-біріне деген сый-құрметті арттырып, татулық пен бірлікті насихаттау.
22 наурыз – Жыл басы болады. Бұл күні еліміздің барлық өңірінде жалпыхалықтық мәдени-спорттық іс-шаралар өткізіліп, ұлттық стильдегі этноауылдар, түрлі жәрмеңке ұйымдастырылады. 14-23 наурыз аралығында Наурыз – базарлық маусымы жарияланады. Бұл күндері сауда орындарында жаппай сатылымдар өтеді.
Ал Наурызнаманың қорытынды күніне – 23 наурызға «Тазару күні» деген атау беріліп отыр. Бұл күні Қазақстанның барлық аймағында жалпыұлттық экологиялық акция, сенбіліктер ұйымдастырылады.
Мұның сыртында Мәдениет және ақпарат министрлігі Наурыз мерекесін тойлауға арналған жалпы республикалық жоспар әзірледі. Құжатта барлық форматтағы іс-шаралар қамтылған. Жалпы, биыл республика бойынша 10 мыңнан астам іс-шара өткізілмек.
Наурызнама мәні қайтсе толығады?
Әлеуметтанушы Әнуар Нұрғазин әз Наурыздың ұлттық, халықтық мейрам екенін еске салды.
«Оның аясында ұжымдарды ұлттық тағам түрлерін әзірлеп, дастархан жайғызу, волонтерлік жасау, сенбілікке шығу сияқты шараларды ұйымдастыруға міндеттеу мерекені ауырлатады, оның сипатын ресмилендіреді. Мен былтыр Наурызды Әзербайжанда өткіздім, олар Наурызды бір апта тойлайды. Бірақ барлық шара халықтың дәстүріне, салт-санасы мен жоралғыларына құрылған. Міндеттеу, мемлекеттік органдардың жоғарыдан тапсырма түсіруі деген жоқ, барлығы шынайы, ұлттық ғұрыпта, бұқаралық қалыпта, әдемі үйлесіммен өтеді. Ұлттық колорит сақталғандықтан, әзербайжан елінің Новруз байрамын қалай атап өтетін көруге әлемнің әр түкпірінен туристер жиналады», – деді Ә.Нұрғазин.
Әлеуметтанушының пікірінше, біз де бірте-бірте халықтық әз Наурызға оралуымыз керек. Әйтпесе, бұл күні әкімдіктердің әйтеуір бір шара ұйымдастыратынына бой үйретіп алған кейбір қазақстандық: «Үкімет не істейді, алаңда тегін палау, тағы бірдеңе тарата ма?» деп пайдакүнемдік тұрғыдан қарайтыны құпия емес. Сарапшы құлқұнқұмарлық жүрген жерде құндылықтар жайына қалатынын ескертті.
Мысалы, Наурызды «Новруз», «Султан-ы невруз», «Невруз султан», «Наурыз соңы», «Меврис» және басқа да атаулармен атап өтетін Түркия, Иран, Балқан елдері, Әзербайжан, Грузия, Македония, Ауғанстан, Босния мен Герцеговина, Албания және басқа елдер мен этностар бір күнді зират басына барып, бейіттерді ретке келтірумен, аруақтардың рухына тағзым етіп, еске алумен өткізеді. Сонда ағайындар бас қосады.
«Өлі разы болмай, тірі байымайды» дейтін қазақ та қашанда фәни дүниеден бақиға өткен ата-бабаларының, туыс-туғанының рухын риза етуді міндет, парыз деп түсінген. Белгілі философ Жабайхан Әбділдин Ұлыстың ұлы күні аруақ, ырым, қыдыр, құт сияқты қазақтың дәстүрлі дүниетанымының негізгі ұғымдарымен астасып жатқанын айтады. Ендеше Наурызнамадан бұл құндылықтың тыс қалмағаны жөн.
Философия ғылымдарының докторы Ғайни Котошева ата-бабамыздың әз-Наурызға неге баса мән беруінің бір сырын ашты: Ұлыстың ұлы күні «қанға қан, жанға жан» деп келетін кек қайтарушылықты, ру аралық алауыздықты, қантөгісті тоқтатуға ықпал еткен.
Мысалы, Түркияның түрікмендері әлі күнге Султан Невруз мейрамында – 22 наурызда қара кештен ақ таңға ұласатын халықтық думан ұйымдастырады. Осы шалқыған шаттықтың тойына елді мекендегі әрбір адам қатысуы шарт. Бұл кезде барлығы жыл бойы қордаланған бір-біріне деген өкпе-ренішін кешіріп, татуласуға тиіс.
Әгараки, әлдекім көкірегіне кек сақтап, қайырымды болғысы келмесе, қатысудан бас тартса, ауыл тұрғындары онымен араласуын да тиятын көрінеді. Ондай отбасыға ешкім қызын бермейді. Содан қоғамнан сырт, жалғыз-жарым қалмауы үшін әрбір түрікмен Наурыз күні мейірімге бас июге, жанын жаралағанның бір айыбын кешуге бейім тұрады.
«Ата-бабамыз Наурыздың осы құндылығын биік ұстап, ұлық тұтып, бітістіру институты ретінде орайымен пайдалана білген. Ұлыстың ұлы күні ағайынның құшағы айқара ашылып, ренішін ұмытуға тырысқан. Наурыз туғанда, барлық руаралық, еларалық алауыздық тоқтатылған. Бұл институт қазіргі заман міндеттері мен мүдделеріне сай жаңғыртылғаны жөн. Қазірде қақтығыстың неше түрі бар. Біздің ата-бабаларымыз ұлы рухани мұралардың нағыз туындыгерлері болған. Бұл асыл құндылықтар бізге келгенде үзіліп қалмай, ұрпақтан ұрпаққа ұласуы қажет. Сонда ғана ұлтымыз рухани дамып, өркениет әлеміне өркен жаяды. Ата-бабамыздың тарихи тәжірибесін сақтап, жетілдіре білмесек, ұлтымыздың тарихи генотипінен көз жазып қаламыз», – деді Ғайни Кенжетайқызы.
Наурызнама ұлттық дүниетанымынан, тұрмыстың мәнінен, адамгершілік құндылықтарынан тамыр тартып жатыр. Демек, мемлекеттің Наурызнаманы жаңғырту бастамасы құптарлық. Бірақ болашақта пысықтап, кемеліне келтіре түссек, құба-құп.
Елдос СЕНБАЙ