Осы бір естелікті есіме түсірген сайын менің жадыма Қойшығара Салғараұлы түседі. Себебі қазақ тарихы былай тұрсын түркі тарихын зерттеудің өзі мұң болып, бұрмаланған тарихи деректер мен еңбектер ғана жазылып жүргенде кешегі ер түріктің ұрпағының рухты жүрегінде: «Біз кімбіз?», «Қайдан келдік, тегіміз кім?» деген сауалдың маза бермеуі заңдылық еді. Себебі еуропалық таным-түсінікпен жазылған тарих бойынша біз жабайы халық қанамыз. Осылайша, Қойшығара аға бейне бір теңіздің түпсіз тереңінен маржан қармағандай, жердің терең қабаттарынан алтын іздегендей мұрағаттар мен кітапханалардан қоламтада сөнуге таяп қалған әлдебір шоқты үрлеп отқа айналдырады. Шоқтың отқа айналуы «Алтын тамыр», «Көмбе», «Қазақтың қилы тарихы», «Қазақтар» деген роман-эсселер арқылы көрініс тапты. Тарихқа қатысты жалпы саны 40 кітабы арқылы қоламтаны үлкен жалынға айналдыра білді. Ол отты өшірмек болғандар да табылған, тарихшының алдына қилы кедергілер ұйымдастырған. Жазушыға бүркеншек арыз жазылып, баспадан 30 мың дана болып басылып, сатуға шығарылғалы жатқан кітап туралып, макулатураға кететін болады. Сонда Жазушылар одағынан жазушы Әбіш Кекілбайұлы: «Бұл – қазақ әдебиетінде бұрын-соңды болмаған құбылыс. Дер кезінде жазылған аса қажетті шығарма» деп бағасын беріп, кітап ғұмырын сақтап қалыпты.
Тастаяқ турнирінде тыңдаған лекция
Жыл сайын бильярдтан Ақселеу Сейдімбек атындағы дәстүрлі турнир өтіп жатады. Қолына қалам мен кийді серік еткендер үшін бұл да бір мереке. Қауқылдасып, мәре-сәрсе болысып, шар соғыстырады. Әлбетте, бұл турнирдің құрметті қонағының бірі – Қойшығара аға. Жастарға сәттілік тілеп, батасын беріп, қашан көрсең айналасына үлкен-кішіні жинап, қазақтың түп тарихына, ежелгі түркі дәуіріндегі деректеріне, бүгінгі қоғамның ахуалына қатысты әңгімелеп тұрғанын көреміз. Сондай әдеткі турнирдің бірінде дастарқан басында Қойшығара ағамыз әргі-бергі тарихтан сыр шертіп, әңгімесімен көпті ұйытып отыр екен. Өзімнің бильярдтағы кезекті қарсыласымды ұтып келіп, мен де қастарына жайғастым. Келесі ойынға дейін біршама уақыт болуы керек. Демек ағаның құнды әңгімесін біраз тыңдауға уақыт бар деген сөз. Ағамыздың қасында елге белгілі біршама азамат бар екен. Дәл жанында сол кездегі Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовтың орынбасары Ғани Бейсембаев отыр екен (бүгінгі Оқу-ағарту министрі). Әңгіме түркішілдік, пантюркизм жайында өрбіп жатты. Әңгіме тізгіні Қойшығара ағамызда: «Сосын не істеді? Пантюркизммен күресті. Ол күрестен де дым шықпағаннан соң қайтті? Әр түркі халықтарының өзінің алфавитін жасады. Қазір ноғаймен де, құмықпен де сөйлессеңіз, қазақпен сөйлескендей сөйлесе бересіз. Ал жазуын оқысаңыз түсінбейсіз. Бірге туған деп саналып жүрген қырғыздың жазуының өзі «ооо» деп созылып жазылады. Әйтпесе, бір ғана тілде сөйлеп жүрген халық едік. Қарашы енді, кешегі Тұран одағын құрамыз дегенде Әзербайжан президентінің өзі «бүкіл түркі тілінің ішіндегі ең көне тіл, ортақ тіл – қазақ тілі болуы керек» десе, ал Түркия президенті Ердоған «Орталығымыз – Түркістан болуы керек, ол – атамекеніміз» деді. Барлығы біліп отыр. XX ғасырдың басында мұны Ататүрік ұғымға кіргізген еді. «Солнечная языковая теория» деген. «Бүкіл адамзат баласы түріктен жаратылған, түрік тілінен тараған» деді. Міне, мен осының барлығын тарихи деректерін келтіріп, жүйелеп жаздым. Барлығы кітап болып шықты. Адамазаттың пәленбай мыңжылдық тарихы жатыр. Әр адамның тарихы туған күнінен басталатыны секілді халықтардың да тарихы жаратылған уақытынан басталады. Өткен XX ғасырдың аяғында молекулада сақталып қалған адамзаттың тұқымтек қорын анықтайтын генетиктер ДНК тәсілі арқылы адамзат баласының жаралғанына қазір 200 мың жыл болды деген болжам жасады. Ал біздің жалпы тарихымыз – 10-ақ мың жыл. Оның алғашқы 5000 жылы қазба деректер, соңғы 5000 жылы жазба деректер. Ал генетиктердің болжамы рас болатын болса, қалған 190 мың жылдың тарихы қайда? Бәрі бір жерден тарады ма, әлде әр жерден бастау ал ма, не десек те, сонау түп бастауда, қайнарда тұрғандар болды ғой. Сонда біздің түп тамырымыз қайда деймін ғой? Сөйтсек, жер жаһанда ата-бабамыздың ізі бар. Америкада да, Аустралияда да, Африкада да түріктердің ізі бар. 64 миллион халқымен су астына кеткен Атланттар да түрік. Ең соңғы кітабым – Танымдық тартылыс. Мұнда – Адамтану, Құдайтану, Тұлғатану деген үш тараудан тұрады.
Мысалы, «Ман» деген бар деп бір үлкен тақырыптың ұшын шығарды. Осы кезде менің есіме Әмірхан Балқыбек пен Серікбол Қондыбайдың еңбектеріндегі «Ман» ұғымы туралы деректер түсті. Әңгімеге тұздық болсын деп сол деректерді айттым. «Иә, дұрыс байқадың. Серікбол бір көштің бойындағы алты «манды» айтады. Енді оның қызығын айтайын. Бұл тым ертедегі дүние. Айдың ағалары, Айдың інілері деген болған. Әуелі Күнтегі деген болды. Патшалар өздерін «Күннен жаралғанбыз» деген. Жапондар өздерін «Күннен жаралғанбыз, Құдайдың баласымыз» дейді. Бұл матриархаттық кез. Одан кейін патшадан бір саты төмен Абыздар өздерін «Айдың ағасы мен інісіміз» деді. Мәселен, Аркадым деген халық болған. Гомерден кейінгі атақты ақын Гете сол халық туралы «Олар жаралғанда аспанда ай жоқ еді» дейді. Бушмендер де солай. Айдың ағалары болған. Яғни, ай жоқ кезде жаралған халықтар айдың ағалары да, ай бар кезде жаралған халықтар айдың інілері болып саналды. Айдың ағалары патшалыққа келгенде, матриархаттық кезеңде мұрагерлік жолмен патша не қызы, не қарындасы болған. Оның қарындасын, яки қызын Абыздар алған. Содан Күнтегі, яғни күнге жасалатын рәсімдердің бәрі қалып, айға жасалды. Осы рәсім Кіші Азияға келгенде күнді біржола құртып, айға жасалды және онысын Құт-Ай деп атады. Біздің Ұлы даламызға келгенде ол атау Құдай болып аталды. Құдай деген сөз содан шығады. Бұл барлық аңыздарда кездеседі. Сонау парсылардың аңыздарынан кешегі Хусрауға дейін осыны жазады. Оның кітабы «Құдайнама» деп аталады. Геродоттың алдындағы тарихшылардың барлығы Кавказды жердің шеті деп түсінген. Сондықтан олардың бұл Азиясы қазіргі Алдыңғы және Кіші Азиямен тұйықталады. Кейін осылардың өсіп-өніп, өріс кеңейткен ұрпақтары Кавказ тауының терістігіне өтеді. Қазақтың қазақ болғанға дейінгі тарихы, міне осы кезден басталады. Кавказдың теріскейіндегі бұл алып даланы тарихшылар «Ұлы Дала» деп атайды. Кейіннен ғұламалар ай да, күн де Құдай емес екенін тапқан. Олардың пікірінше тірлік аспан мен жердің жарасымы, түйісуі. Сондықтан да олар сол түсінікті «таң» деп атаған. Теңіз бен жердің түйісетін жерін де таң дейді. Екі аяқтың түйісетін жерін де таң дейді. «Таңын жарқыратып» деген сөз бар. «Жаяу адам атты адамға ерем деп таңы айырылыпты» деген де бар. Үлкен көлдерді, теңізді желді күні барып қарасаңыз су шайған кезде құмда қалған ізі таңдай. Таң сияқты деген сөз. Ауыз қуысындағы жоғарғы сүйек қабын да «таңдай» дейміз. Енді жаңағы айтқан таңымызға келейік. Аспан мен жердің үйлесімі болуы керек деді. Аспаннан қар, жауын жаумаса, күннің, айдың нұры түспесе жерде тіршілік болмайды дей келе оған жер дегенді қосты. Оғыздар жерді «иер» дейді. Таң мен иердің қосындысынан біздің Тәңір деген атауымыз шығады. Тәңірлік танымда Жұмақ та бар, Тозақ та бар. Бірақ ол о дүниелік емес, бұ дүниелік түсінік. Ал ол кездің жұмағы не? Бірлік! Бес саусақ. Біріктірсең не болады? Жұм болады. Көзіңді де жұм деп айтамыз. Ал «ақ» дегеніміз – күшейткіш жалғау. Пәленшенің баласы бала-ақ екен дейміз. Ал сонда бірлігіміздің күштілігі – жұмақ. Мұның керісінше тозы – тозақ. Сенің тірлігіңдегі бірлігің болмай азып, тозудың шегі – тозақ. Мұны Әлкей Марғұлан толық зерттеді. Осы ұғымдардың барлығын мен кітабымда ашып айтамын. Мен бір ғана мысал айтайын, Петрдің шведтермен болған соғысын еске алайық. Сол кезде шведтер жеңіліп, шведтің королі мен қорғаушылары қашады. Содан түркілердің қолына түсіп, тұтқын болады. Кейіннен қайтадан босап шығып қайтадан король болып 36 жасында соғыста қайтыс болады. Сол корольдің естелігінде бір-ақ ауыз сөз бар: «Мен түріктердің тұтқынымын. Осындай әділетті елде тұтқын болу қандай бақыт» дейді. Король айтып отыр. Бір елді ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап отырған адам. Ол аз болса, немістердің XV ғасырдағы інжілді бірінші неміс тіліне аударған дін иесі Мартин Лютер деген сол ұлттың рухани көсемі болған. Соның бізбен, яғни түріктермен соғысында айтқан сөзі бар: «Ей, немістер! Түріктерді тоқтатпаңдар. Немістерді жаулап алсын. Сонда ғана сендер әділеттілік пен заңдылықтың не екенін білесіңдер» дейді. Ал әрі тарихшы, әрі саясаткер, жазушы, француздың атақты ғалымы Монтескьё Шарль Луи́дың: «Даңқы мен атақтылығынан әлемнің бірде бір халқы түріктермен теңдесе алмайды. Басқа халықтарды Тәңірі осы халыққа қызмет ету үшін жаратқан секілді. Дүниежүзіндегі империяларды құрған да – осылар, қиратқан да – осылар» дейді. Ал Намарати деген түріктер туралы «Дүниежүзіндегі ең алғашқы өркениетті құрған, мәдениетті де әкелген» деп айтып келеді де, «Адамзатты осындай даңққа бөлеген түріктерге қарсы дұшпан болу – адамзат баласына дұшпан болу. Құдайдан тілейтінім мені осындай күпірліктен сақтаса екен» дейді. Міне, осыларға мен пара беріп айтқызып отырмын ба?! Олар бізге бодан болып, жағымпазданып айтып отырған жоқ. Біз сол осынау айбынды ғұмыр кешкен түріктерді тани алып жүрміз бе?! Маған мақтау да, қошемет те керек емес. Мақтаудан құр алақан емеспін. Мерейтойым сайын жер-көкке сыйғызбай мақтайды. Осы уақытқа дейін 53 кітап жазсам, соның 40-ы тарихқа қатысты. Ал енді қызығын қараңыз, мені танымал еткен – алғашқы жазған төрт кітабым. Мемлекеттік сыйлықты да сол арқылы алдым. Президент те сол арқылы таныды. Ал қалған кітаптарым туралы ешкім біле бермейді. Кітаптарға қатысты ештеңе айтылмайды, тек өз қара басымды мақтайды. Тым құрыса бір кітабымды талдап, оның жаңалығы неде екені, қандай деректерді қалай тарқатқанымды айтпайды. Осы кітабымды студенттерге тегін таратса ғой. Тіпті, менің кітабымды оқытпай-ақ қойсын. Менің кітабымның негізінде студенттерге арналған оқулық жазса, барлық деректер тұр. Бүкіл адамзаттың тарихынан бастап, бүгінгі танымға дейін алдарына жайып беремін. Менікі жалаң сөз емес. Ішінде «атам айтып еді, әкем айтып еді немесе қазақта былай деуші еді» деген сөз жоқ. Барлығының тарихи деректері бар. «Адамзат баласы түріктен жаралған» дедік. Былай қарасаң, ертегі секілді естіледі. Енді осыған «Оның қандай дәлелі бар? Неліктен олай деді?» деп бас қатырмайды. Мұның барлығы осы жасымда маған түкке де керегі жоқ. Бұл ұрпаққа керек», – деп тоқтады тарихшы. Осы ретте, Ғани Бейсембаев сөз алды. «Ең алдымен мұны кітап қылып көбейтіп шығарып, екіншіден, жоғары оқу орындарына тарату керек қой. Мен сізді түсіндім. Қабылдадым. Енді маған сіздің айтқандарыңыздан қандай әрекетке барудың жолын табуға уақыт беріңіз. Сізбен қайтадан кездесетін боламын» деді. Осы кезде тарихшының айналасындағылар бірі кітабының атын сұрастырып, бірі телефон нөмірін сұрап жатты. Ағамыздың әңгімелері әрі қарай Қытайдағы мұрағатқа түскен сәттегі оқиғаларымен өрбіді. Бір жарым жыл бойы сонда болғаны, сол уақытта он кітап жазылып, сол кездегі Президентке ұсынғанын айтты. «Сонда Президент кітаптға ұзақ қарап, ақтарып отырып, бетіме қарап «Қойшеке, ұйықтамапсың ғой» деді. Мен: «Осында пәленбай жазушылар бар, тарихшылар бар, ішінде көне тілдерді оқитын, иероглиф білетіндері де бар. Соларды жібермей, мені жібердіңіз. Егер сол сенімді, жауапкершілікті ақтамасам, сөз сізге келеді» дедім. Қытайда күніне он алты сағат жұмыс істедім. Бұл ретте, Қуаныш Сұлтановтың көп көмегі тиді. Оған кіргенімде «Аға» деді, «Қытай деген халық құпиясын ішке бүккен ел. Тарихшымын деген қанша адам түк таба алмай кеткен. Нұрекең де маған қатты тапсырды. Мен олардың басшыларын, қойма меңгерушілерін, елшілерін қонақ қыламын. Сыйлық тапсырамын. Ал сізді тарихшы емес, жазушы деп таныстырамын» деді. Сөйтіп, шақыратын адамдарын шақырды, мені таныстырды. Сөз маған келгенде мен: «Біз сіздермен әлімсақтан көрші болған елміз. Тарихта соғысқан, біліскен, құда болған кездеріміз де бар. Бүгінде екі елдің ынтымақтастығы жақсы. Екі басшы келісіп мені жіберіп отыр. Екі елдің достығын, ынтымақтастығын тереңдеп зерттеп, бауырмалдық бірлестігін жазғым келеді. Соған көмектесулеріңізді сұраймын» дедім. Содан елшілікке тапсырып кеткен ғой. Үйім, көлігім, аудармашым, барлығы дайын болды. Ал архивін бір қала десек болады. Мен тіл білмейтін адаммын ғой. Мен бір дүниені айтсам, олар сол керегімді алдыма әкеліп береді. Сол кезде сонда Абылай ханның өзге де атаулы күндердің тойы болады ғой. Мұнда маған беріп жіберген шапанын, тартуын сонда алып бардым. Сонда ең бірінші мені архивтің директоры жұбайы екеуі шақырды. Сонда менің бірінші сөзім мынау болды. «Бізде мынандай мақал бар: «Дәм бұйырып шетелге шыға қалсаң, бірінші кездескен адам сенің туысың» деген. Негізінде бізде ондай мақал жоқ. Сосын әрі қарай: «Енді менің Қытайдағы туысым – сенсің! Қазақстандағы сенің туысың – мен! Ал сол туыстығымыз үшін деп тост көтердім. Содан кейін талай жерге жолым ашылды» дейді ағамыз. Әңгіме біршама уақытқа созылды.
Сол күнгі Ақселеу Сейдімбекті еске алуға арналған тастаяқ турнирінде мен бас жүлдені иелендім. Бұл менің ең алғашқы жеңісім еді. Марапаттау салтанатында мені Қойшығара аға құттықтап, қолымды алды. Менің ең басты жеңісім – кеудесі көмбе, танымы – телегей, білімі – бірегей ағамыздың ғибратты әңгімесін тыңдау болды. Ағамыздың телефонын алып, кейін тарих пәнінен сабақ беретін досымды ертіп алып, абыздың шаңырағына барып әңгімесін армансыз тыңдадым. Ұзын-сонар әңгімеміздің жалпы уақыты төрт сағатқа созылыпты. Бұл енді бөлек әңгіме...
Алаш жүрегіне от жаққан
Сөз басында қоламтадағы от туралы бекерге қозғамадық. Жалпы, от туралы сөз қозғағанда грек аңыздарындағы маған ұнайтын бірден-бір кейіпкер Прометей есіме түседі. Есімі «ақылмен іс жасайтын» немесе «алдын болжайтын» деген мағына білдіретін ол өз ата-анасынан берілген ақылдылығы мен батылдығын өз халқының пайдасына жұмсап, негізін өзі қалаған еліне қорған болатыны айтылады. Ол адамдарды үй салуға, метал өңдеуге, егін егуге, суда жүзуге, жазу-оқуға, есеп-қисап жүргізуге, жұлдыздарды зерттеуге және өзге де көптеген дүниеге үйретуші. Аңыз бойынша Прометей құдайлардың мекенінен от ұрлап, оны адамдарға бергені үшін Зевстің қаһарына ұшырап скифтер мекендейтін Кавказ тауына бұғауланып тасталады. Прометей әкелген от техникалық прогреске жол ашады. Ол өзінің қатты азап шеккеніне қарамастан, қолында жасын ойнатқан Зевстің өзіне батыл қарсы шығып, алған бетінен қайтпайды. Бұл ретте, К.Маркс Прометейді «...адамзат тарихында ең ізгі ниетті әулие әрі азап шегуші» деп атайды. Бір қызығы аңызда Прометей Кавказ тауына бұғауланғанда тұрқы тұлпар, басы адам кентаврлар оған жанашырлық танытады. Ал тарихшылар тақымы аттан босамаған кентаврларды ежелгі түріктер деп есептейді. Демек Прометей... Жә, айтар ойымыздың қазығына оралсақ, Құдайларға қарсы шығып, адамзат игілігі үшін от ұрлап адамдарға таратқан Прометейді неге сөз қылдық? Бұл жерде от – символика ғана. Адамзаттың ізгі мұраты үшін күресіп, сол жолда өмірін сарп еткен жандарды біз Прометейге ұқсатсақ болады. Бұл ретте, Қойшығара Салғараұлын Алаш жұртының сонау мыңжылдықтағы рухани жадын оятушы, шетелдегі мұрағаттардан (әсіресе, Қытайдан), тарихымызға қатысты көне деректерді от түрінде елімізге әкеліп, кешегі түркі ұрпақтарының жүрегіне таратушы деп білсек болады. Тарихшының күн-түні архивтерді ақтарып, күлкісіз күндер мен ұйқысыз түндердегі әлдебір деректің ұшығынан ұстап, берісі түркі жұрты үшін, арысы адамзат үшін тосын жаңалықтар ашқан сәті қандай болды екен? Қандай сезім кешті? Қандай хәлде болды? Қан-тамырын қуалай билеген сезімдердің атауы қандай болды, ол жағы бізге белгісіз. Белгілісі тарихы отарлаушының нұсқауымен жазылған елге «от таратқаны» ғана. Прометейдей азап шегіп, алапат еңбек сіңіріп жүрсе де, арын нанға сатпаған ағамыз өзінің өмірлік миссиясын: «Өзімді тарихтың жоғалған сыңар шегесін де қалдырмай түгендеуге үлес қосуды мұрат тұтқан қазақтың бір перзентімін деп есептеймін» деген сөзі арқылы жеткізеді. Ендеше көн тарихтан керуенін бұрып, күллі қазақ жүрегіндегі көмескілене бастаған көңіліне шуақ (ОТ) сыйлаған ағамыздың қаламына Құдай қуат, деніне саулық берсін деп тілейміз!
Наурызбек САРША