Кең далада желдей ескен ақын әндері бүгін де талантты орындаушылардың аузында жүр. Биылғы мерейтой қарсаңында жыршының кенже қызы Ақбілек Кененқызымен сұхбат құрып, халық ақыны туралы естеліктерге қанық болдық.
– Кенен атаның атын естігенде көз алдымызға жыршы тұлға бейнесі келетіні рас. Ал сіздің есіңізге бірінші болып түсетін не нәрсе?
– Әкемді ойлағанда, ең бірінші оның сондай балажанды-ғы көз алдыма келеді. Балаларды өте жақсы көретін еді. Маңдайымыздан бір шертпей, аялап өсірді. Өлең арнап, ән шығарып, бізбен бірге бала сияқты ойнап отыратын. Әкем өте жақсы адам еді. Бәріміздің жүрегіміз сон-дай болып өсті. Кішкентай бала көрсек, елжіреп кетеміз. Бұл – бізге әкеден берілген қасиет. Бақытжан ағам да, Төрткен әп-кем де тура әкем сияқты.
Қай жылы екені есімде жоқ. Қателеспесем, 5-6 жаста едім. Мәскеуден әкем Ақтамақ екеумізге бірдей етіп, қып-қызыл шляпа әкеліп берді. Әкемнің сонау Мәскеуден алып келген сыйлығы деп, Ақтамақ екеуміз басымыздан шешпей егіз сияқты жүретінбіз. Арамыз үш жас. Бұрын Жетпісбай, Сексенбайлар дүниеге келген. Көбі әкемнің Ақтамақ, Ақбілек деген қыздары барына таңғалып жатады екен. Анам Насиха – әкемнен 20 жас кіші, екінші әйелі. Әкем қайтыс болғанда Ақтамақ екеуміз әлі баламыз ғой. Осы екі қызды қалай асыраймын деп анам әбден жылаған екен. Бірақ уақыт өте келе Төрткен әпкем бар, үш қыздың ортасында жүріп, сол кезде неге жыладым екен деп айтып отыратын. «Үш қыз менің қас-қабағыма қарап, жағдайымды жасап отыр. Жаратушы маған үш қызды бекер бермеген екен» деп жиі айтатын. Анам 96 жасқа келіп дүние салды.
Әкем мен анам ерлі-зайыпты болып қаншама жыл өмір сүрсе де, бір-біріне «әй» деп сөйлегенін көрмедік. Балаларын ерекше тәрбиеледі. Біз қиял-ғажайыптың ортасында өстік. Әкем ертегіні өте керемет айтып беретін. Тіпті, таңға дейін отырса да шаршамаушы еді. Әсіресе, Сарыбас ақын туралы ертегісі ерекше болатын. Бүкіл денесін жара басып кеткен ақын үлкен семсерімен жыланның басын шауып алып, бір кесек етін жегеннен кейін дертінен айығыпты. Содан Сарыбас атанып кеткен шығар. Әкемнің осы бір айтқан ертегісі жадымда сақталған. Үйдегі сөреде кітаптар лық толы тұратын, солардың қадірін білмеппіз. Қазір көп кітаптар музей ашылғаннан кейін апарып қойылды.
Рақымжан деген атамыз болды, ол да Отарда тұратын. Оның айтқан жырын қасындағылар таңға дейін орнынан тапжылмай тыңдайтын. Осы сияқты әкем де аңыз-әпсаналарды айтқанда ұйып тыңдайтынбыз.
– Төрт ұлынан айырылып, «Базарым-ай, Назарым-ай» деп жырлаған ақын қызына ырымдап, Төрткемпірбіршал деп ат қойғанын, кейінгі ұлына Жамбыл Жабаев арнайы барып, Көркемжан деген есім бергенін білеміз. Сіздің есіміңізді қоюдағы мән неде болыпты?
– Иә, Базар, Назардан кейін, жалпы 7-8 баласы дүниеден озды. Төрткен әпкем туғанда қазақтың небір ырымдарын, қайткенде де тірі алып қалудың амалын жасапты. Есіктен кіріп келген төрт кемпірдің, бір шалдың астынан өткізіп, есімін Төрткемпіршал қойған. Көркемжан ағам туғанда Жамбыл ата үйге арнайы келіп, сәбиге арнап өлең шығарып, атын өзі қойған. Жамбыл атаның үйімізге келгенін біздің ауылдағы көзін көрген адамдар әлі күнге дейін айтып отырады.
Ал маған Ақбілек деп қоюдың себебі мынада болыпты: әкеміз жас кезінде қой бағып жүріп, Әндібай, Сәндібай, Мәндібай деген ұлдарым, Ақтамақ пен Ақбілек деген қыздарым болса деп армандаған екен. Ақтамақ пен Ақбілекті ұзатып, қалыңмал аламын деп тастан қой жасап ойнапты. Кейін осы есімдерді қоюды ұмытып кеткен. Соғыстан кейінгі жылдары жас кезіндегі арманы есіне түсіп үлкен қызының атын Ақтамақ, менің атымды Ақбілек қойған.
– Кенен атаның шаңырағына арнайы келген ел ағалары батасын алып кететін деп еститінбіз. Осы рас па?
– Әкемнің шаңырағына кім келіп, кім кетпеді. Дастарқанынан Дінмұхамед Қонаевтан бастап елге еңбегі сіңген көп адам дәм татқан. Есімде қалғанын айтайын, 10 жасқа толған кезімде үйге Мұхтар Әуезов келген. Басымнан сипап отырып көзін сүрте берді, көзі қызарып кеткен. Мен үйдің еркесімін, баламын ғой, жылап отыр екен деп көзіне қарап қалғаным бар. Содан дастарқанда тұрған кәмпитті алдым да жүгіріп тұрып кеткенмін. Қазір есіме түссе, күлкім келеді.
Сәбит Мұқанов әйелі Мәриям апаймен жиі келетін. Ауылда тұрған соң кішкентай кезімізде тәтті кәмпиттерді көрмегенбіз ғой. Соны бізге Мәриям апай алып келетін. Олардың үйге қонғандарын да білемін. Бөлмеде әкемнің төсегінің жанында дөңгелек үстел болған. Сол жерде Сәбит Мұқанов екеуі әңгімелесіп отырып бірге жұмыс істеген. Әкем арабша ғана жазатын. Дәптерге сияға малынған қаламмен жазу қызық болып, менің де арабша үйренгім келген. Бірақ кейін жалығып, тастап кеттім.
Үйге қаншама тау тұлғалы азаматтар келген, мен әлі бала болғандықтан көбі есімде қалмапты. Әкемнің 75-90 жылдықтарында түсірілген бейнежазба бар. Сол жерде атақты әнші Бибігүл Төлегенова да жүргенін көргенмін. Қазіргі әншілердің арасында да бата аламын деп келгендер бар. Мен Саят Медеуовтің ата-анасын білуші едім. Біз Саятпен бір ауылданбыз. Сол кезде анасы әкеме алып келіп, бетінен сүйгізіп, батасын алған екен. Мұндай оқиғаларды Төрткен әпкем жазып жүрген, жинақтаса, бір кітап болатын әңгіме.
Қазақтың бұлбұлы Күләш Байсейітова Мәскеуге Қазақстаннан барған кезінде қасында әкем де болыпты. Сонда қайтыс болады. Әкем Күләшқа арнап ән шығарыпты. Әнші қыз сұлу, ақылды, қыз Жібектің өзі болып сипатталады.
– Кенен атаның артында қалған ұрпақтары жайлы сөз қозғайықшы. Асырап алған Хамсият деген қызы болыпты. Одан тараған ұрпақтармен қарым-қатынастарыңыз қалай?
– Соғыс жылдарында шешендер, ингуштар, тағы көп ұлт елімізге жер аударылып келді. Дағыстаннан келген екі ұлы, бір қызы бар ана жолда қайтыс болады. Балаларын Шу өңіріндегі балалар үйіне өткізген екен. Кейін өз күнін көре алатын жасқа жеткенде балалар үйінен шығарып жіберген. Отар стансасында жылап тұрған қызды көргенде жаны ашыған әкем атын сұраса, Хамсият деп жауап беріпті. Жөнін сұраса, Сүлеймен Стальскийдің (Дағыстанның халық ақыны және лезги тіліндегі поэзияның негізін қалаушы) атын атапты. Бұл жас бала оның жақыны болмаса қайдан таниды, немере не шөбересі ме кім білсін, кім болғанда да оны асырап аламын деп үйге алып келген екен. Содан Төрткен әпкеммен қатар өсіп, мектепке де бірге барған. Әкем Хамсият атын ұмыта бергеннен кейін Айша Кененова деп қазақшаға өзгерткен. Ол бойжеткен соң Мәмет деген қазақ жігітіне тұрмысқа шықты. Одан туған 5 ұл, 1 қыз бар. Олардың бәрі қазір Қордайда тұрады. Біз олардың балаларымен әлі күнге дейін жақсы қарым-қатынастамыз. Жиындардың бірін қалдырмай бас қосып тұрамыз.
– Қазір Кенен Әзірбаевтың жарыққа шықпай қалған әндері бар ма? Әкеңіздің мұрасын жинаған, жүйелеген адамдар болды ма?
– Әкемнен қалған әндердің жинаушысы, құрастырушысы деп Төрткен әпкем мен Бақытжан ағамды айтар едім. Олар жасаған жинақ мемлекет тарапынан бөлінген қаржыға бестомдық еңбек болып жарыққа шықты. Оның ішінде бұрын жарияланбай қалған әндерінің барлығы дерлік енді. Әкем әндерінің барлығы фортепиано нотасына сай жазылған. Соның барлығын домбыра ноталарына түсіріп, кітап қып басып жүрген – Төрткен әпкем мен Бақытжан ағам.
Әкемнің жас кезіндегі дауысы арғы ауылдан бергі ауылға естілетін болған. Бұл қасиеті Төрткен әпкеме ерекше дарыды. Ол кісі Бибігүл Төлегенованың орындауындағы әндерді айтқанда дауысы керемет. Бірақ консерваторияға бір баласын жолатпаған. Өйткені өнер қанмен беріледі деп отыратын. Бақытжан ағам да өнерге жақын болды. Қазір ойласам, өзім әкемнен ала алмай қалған дүниелерім көп екен. Әндерін, өлеңдерін үйреніп, қаттап, жинап жазып жүрмеппін. Балалығым болар, бәлкім. Әйтеуір, Төрткен әпкем үлкені болғандықтан әкеміздің өз аузынан барлық әндерін үйреніп, жазатынын жазып алған. Бақытжан ағам екеуі әкемнің қасынан бір елі қалмаған. Біздер жас болдық, әкемнен көп дүние ала алмай қалдық.
Әкемнің 40 жастағы дауысы қалай болды екен?! Оның небір әні Таразда екі жылда бір рет өтетін «Шырқа, дауысым» фестивалінде шырқалды. Әкем тек арабша жазатын еді дедім ғой, сол еңбекті зерттеймін деп үйге келіп кететін адам көп еді. Сол кездерде әкемнің өз қолымен жазып түсірген ноталар жазылған қалың дәптер түгелімен жоқ болып кеткенін естіп қалғаным бар. Мүмкін солардың бірінің қолында кеткен шығар.
Әкемнің мұраларын жинауда үлкен еңбегі сіңген атақты композитор Борис Заковичті атап өтпесем болмас. Ол нотаға түсіріп, пластинканы шығаруда көмегі көп тиді. Өзі – музыка-танушы, бүкіл қазақ даласының сал-сері, әнші-ақындарының жарияланбай қалған әндерін нотаға түсіріп жүрген ғалым. Ол кісі үйге келгені есімде. Әкемнің кабинетінде екеуі әңгімелесіп отыратын, әкем домбырасын тартып отырса, ол нотаға түсіріп жазып алып отыратын.
– Әкеңіздің әр әні белгілі бір жағдайға байланысты туған деседі...
– Иә, әндері әлі күнге дейін де орындалып жүр. «Мен сүйемін халқымды» әнін опера солисі Сүндет Байғожин орындап жүр. Әкемнің 6 жылға созылған науқасынан айыққаннан кейінгі шығарған әні – бұл. Мен бір жас кезім екен, 1951-1952 жылдар аралығында әкем дертке шалдығады. Дерт деп айтуға да келмес. Анамның айтуынша, еш жері ауырмайды екен, орнынан қозғалмай отырады, сөйлесе тек басын изеп қана жауап береді екен. Әкемді түсіну әбден қиын болыпты, ол кезде ешқандай өлең де жазбапты. Құр сүлдері қалған десе де болады. Соны қазіргі тілмен айтқанда, депрессия болған шығар деп ойлап қаламын. Бұл жайында Төрткен әпкем анамның айтқандарынан жинақтап жазып алған. Одан бөлек, әндерінің тақырыптарын, шығу тарихын да жинақтаған. Ұзаққа созылған науқасынан айыққаннан кейінгі ең бірінші әнін халқына арнапты, ол кезде әкем әлі 70-ке де жетпеген кезі болыпты. Әкем ауырып жатқанда үйге Сәбит Мұқанов келіп, «Мына жер сіздің денсаулығыңызға жарамайды екен» деп жаны ашып айтқан әңгімесі есімде. 75 жылдық әкемнің ең алғашқы мерейтойы еді. Бұл қазіргі Кенен ауылында тойланды. Жиылған қамқор, сүйеніш болған адамдар Сәбит Мұқановты көп айтып отыратын. Ол әкемнің еңсесін көтеріп, өмірге қайта тірілткен адам деп ойлаймын. 1959 жылы 75 жасқа толған мерейтойы аталып өтті. Осы кезде «75» әні нотаға түсіріліп қалған екен.
«Бағалады партия алып еске,
Қос орденді қадады кәрі төске.
Ардақты ел аралап ән сап жүріп,
Жеткенімді білмеппін 75-ке» әні – алғашқы мерейтойында шығарылған шумақтар.
Одан кейін «Қайран жастық» әні жазылды. Бұл 1965 жылы жазылған, бірінші «Қартайғанда» деген атпен шығыпты.
«Бұлбұл ұшты көзімнен
қайран жастық,
Асық ойнап жас күнде
тайраңдастық.
Сабау қамшы таяқты
ат қып мініп,
Шаңмен ұшып желменен біз жарыстық» – кең таралған, көп айтылатын өлеңдерінің бірі. Төрткен әпкем оны нотаға түсіріп, өзі жиі домбырамен орындайды. Ал «Сынаптай сырғақ дүние» әнінде Ораз Жандосов туралы айтады. Осы тұста айта кетейін, Ораздың ұлы Санжар Алматыда Бақытжан ағаммен жолығып қалыпты. Сонда өзінің немересінің атын атамның аруағы қолдап жүрсін деп Кенен қойған екен. Бұл оқиғаны Бақытжан ағам керемет баяндап жазған.
55 жыл отасқан сүйген жары, менің анам Насиха Ғабылтайқызына арнап жазған әні де бар. Әкемнің өте балажан кісі болғанын айттым ғой, балаларға арналған өлеңі бар, соны қазір «Балаларым балдырғаным, сүйсем мейір қандырғаным» деп немерелеріме айтып отырамын.
– Кенен атаның үйінде қазір кім тұрады, әлде музей ретінде сақтаулы тұр ма?
– Кенен атаның үйі – біздің қара орманымыз. Ол үй әлі сақтаулы тұр. Үйде Төрткен әпкемнен кейінгі Көркемжан ағамыз тұратын. Көркемжан аға дүниеден өтті. Қазір ол үйде Көркемжан ағамның туған немересі Мұрат және ағамның әйелі Ди-на жеңгей тұрады. Мұрат әкеміз атындағы мемориалды музейде директор орынбасары қызметін атқарады. Көркемжан ағамның қызы Айжан да сол музейде қызмет етіп жүр. Мен осы үйде өстім. Ақтамақ, Ақбілек деген екі қыз осы Отар стансасы жақта тудық. Әкем кеш көрді бізді. 20 жасымда тұрмысқа шығып кеттім.
Әкемнің жұмыс үстелінде үнемі «Қазақ әдебиеті» газеті, қазақ тіліндегі түрлі журналдар жататын. Өте көп оқыды, бірақ басылымдарға жазбайтын. Бақытжан ағамның әкемнен үйренген бір сөзі бар, «Ұрлық, өтірік айту ұнамайды» деп отырады. «Шайдың емі – әңгіме» дейтін Бақытжан ағам шай үстінде: «Әкеміз былай деп еді – Көркемжан оқуға кетті, Ақтамақ пен Ақбілек әлі жас, сен Алматыға оқуға бар деп мені сол қалаға білім алуға жіберді» деген.
– Әпкеңіз Төрткен Кененқызы бір сұхбатында атамыздың «халық жауы» атанғанын айтыпты. Осы оқиғаны таратып айтып беріңізші. Оған әсер еткен қандай әрекеттері немесе шығармалары?
– Әкем Кеңес үкіметі орнағаннан кейін Қордай ауданында ревкомның, революция комитетінің төрағасы болды. Бұл кез-де тікелей Ораз Жандосовпен бірге бір қызметте болған. Ол кісі бірнеше рет Қордай ауданына келген. Әкемді де Алматыға жиі шақырып тұратын. Бір қызметте жүріп, бірге тұрып, екеуі достасып кетті. Сол уақыттарда Ораз Жандосовты «халық жауы» деп айыптап, ұстап алып бара жатқанда, әкем оны жолдан қарсы алып, «Қош бол, Оразжан» деген әнін шығарыпты. Міне, осы әні үшін әкемді де «халық жауы» деп таныпты. Алты ай түрмеде жатқан әкем ақталып шықты. Бірақ қалай босап шыққанын білмейміз. Бұл туралы бірқатар деректер бар. Қателеспесем, Мұхамеджан Қаратаев жазған шығар, оны қасындағы Ораздың досы немесе көмекшісі ұстап берді деген ақпаратты оқып қалғаным бар. Кенен Әзірбаев қазақтың ортасында жүрген сыйлы ақын, әнші деп түрмеден шығарып алған дегенді естігем.
– Тележүргізуші Мая Бек-баева Кенен Әзірбаевтың 140 жылдық мерейтойына арнап «Наша история» атты кино түсіріп жатыр. Сіз киноның сценарийімен танысып көрдіңіз бе? Өзіңізден де бірқатар естеліктер алған шығар?
– Бұл сұраққа жауап беруге қиналып отырмын. Мая Бекбаева деген кино түсіріп жүрген қызды көргенім жоқ. Қазірге дейін ол менен ешқандай сұхбат та алмады. Бірақ кино түсіріп жатыр екен дегенін естігеніммен сценарийімен танысып көрмедім.
– Жыршының мерейтойы қарсаңында аты берілген мектепте бьюст ашылды. Атаулы жылға арналған тағы қандай жобалардан хабардарсыз?
– Әкемдің атына берілген мектептер баршылық. Көбі – оңтүстік өңірінде. Кенен ата ұрпақтары жыл сайын аты берілген мектептерге жиі-жиі барып, кемшін тұстарына көмектесіп тұрады. Жақында кітаптарын, әндерінің ноталарын мектептерге қалдырып қайттық. Әкеміздің биыл 140 жылдығына орай Отар мен Байзақ ауданындағы мектепке ұрпақтары атынан Кенен қорынан бьюст орнатылды. Мерейтойға байланысты түрлі концерттер өтіп, баяндамалар оқылып жатыр. Биыл кино да түсірілмек.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ