Жаңа заң әйелдер мен балаларға қатысты қылмыстар үшін жазаны күшейтуді көздейді. Осылайша, бұрын ұрып-соғу және денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру әкімшілік құқықбұзушылық ретінде сараланып келсе, енді осы тектес қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді. Бұл жағдайға еліміздегі соңғы уақытта болып жатқан оқиғалардың да септігі тигенін айта кеткеніміз жөн.
Елдегі жағдайды баяндамас бұрын шетелдегі осы типтес оқиғаларға бір назар салып өтелік. Осы ретте америкалық продюсер Харви Вайнштейннің оқиғасы еске түседі. 2017 жылғы қазанда The New York Times пен The New Yorker басылымдары Вайнштейннің ұзақ уақыт бойы қызмет бабын пайдалана отырып актрисаларға харассмент көрсеткенін баяндайтын мақалалар жариялады. Бұл уақиғадан соң бас-аяғы 80-ге тарта адам Вайнштейннен көрген қысымын мәлімдеді. Осы себепті Вайнштейн Америка кино академиясынан өзі құрған The Weinstein компаниясынан қуылып, бизнесі банкротқа ұшырайды. Үстінен бірнеше әйел шағымданып, ақырында әйел зорлағаны дәлелденіп, 2020 жылы 23 жылға бас бостандығынан айырылды. Осыдан соң жыныстық бопсаға және зорлыққа тап болған қыз-келіншектер #MeToo деген хэштегпен өз оқиғаларын жаза бастайды. Бұл хэштегті парақшаларында бөліскен әйелдер танымал режиссерлерді, актерлерді, алып компания басшыларын айыптады. Науқанның кең етек алғаны соншалық көптеген лауазымды тұлға абыройынан, қызметінен айырылып жатты. Бұл әйгілі «Вайнштейн эффектісі» деген феноменді тудырды. Бір оқиға екінші оқиғаның өршуіне немесе керісінше болуына себепкер болатын көбелек эффектісі тәрізді #MeToo хэштегі арқылы әйелдерге жасалатын харассмент айтарлықтай азайды. Бұл хэштегпен жеке басына пайда тауып қалғысы келетіндер де болды. Сол кездегі полцияға арызданушылардың дені лауазымды тұлғаларға қатысты болды және көбісінің айғақтары болмады. Дегенмен қоғам бір дүрлігіп басылды.
Бишімбаев эффектісі
Осыған ұқсас жағдай елімізде де болып отырғанына қоғам куә. Былтыр күйеуінің қолынан, ұрып-соғудан көз жұмған Салтанат Нүкенованың өлімі қоғамның ерекше ашу-ызасын туғызды. Осыған орай тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы жазаны қатаңдатуды қолдау бойынша арнайы онлайн-петиция іске қосылып, 150 мыңдай қол жиналды. Бұл Мемлекет басшының құлағына да жетті. Қасым-Жомарт Кемелұлы қаңтарда Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбатында петицияны қолдап, ел азаматтарының пікірі ескерілетінін айтқан еді. Салтанат Нүкенованың өліміне қатысты сот онлайн режимде өтіп, оны бүкіл қоғам қалтқысыз бақылап отыр. Әлеуметтік желіде сот процесі қызу талқыланды. Айыпталушы, марқұмның күйеуі Бишімбаевтің оқиғаны баяндау барысында марқұмның жиі шарап ішетіні, үйге көп қонбайтыны, құрбыларымен жиі сауық құратыны айтылып қалады. Айыпталушының бұл сөзі де елдегі қыз-келіншектердің шамына тиіп, олар әлеуметтік желілерде «#Мен де шарап ішемін, бірақ бұл мені өлтіруге себеп емес» деген хэштегпен наразылықтарын таныта бастады. Бұл Вайнштайн эффектісіндегі #MeToo хэштегінен кем болмады. Бұл Вайнштайн эффектісіндей Бишімбаев эффектісін тудыра алды ма? Ақыры қоғамның нөпір наразылығы ескеріліп жаңа заң күшіне енді.
Жаңа заңның жазасы қандай?
Иә, енді әкімшілік құқықбұзушылық ретінде қаралып келген қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді. Айыптылар 80-нен 200 АЕК-ке дейін айыппұл салу, 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту және 50 тәулікке дейін қамауға алынады. Жәбірленушіні азаптағаны үшін 600 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту немесе 3 жылға дейін бас бостандығынан айыру, денсаулыққа орташа ауырлықтағы зиян келтіргені үшін – 2 жылға дейін бас бостандығынан айыру, денсаулыққа ауыр зиян келтіргені үшін – 3 жылдан 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылды. Ал педофилдік үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру, кәмелетке толмаған балаларды жыныстық қудалау үшін 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту және 50 тәулікке дейін қамауға алу қарастырылған. Кәмелетке толмағанды заңсыз бас бостандығынан айырғаны үшін – 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру, ал кәмелетке толмаған баланы ұрлау – 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру шарасы қолданылатын болады.
Бұл заң жобасының қалыптасуына Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі де өз үлесін қосқанын атап өткен жөн. 2023 жылдың қараша айында Адам құқықтары жөніндегі уәкіл кеңсесі Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес мәселелері бойынша халықаралық конференция өткізді, оның барысында мемлекеттік органдармен, сарапшылармен, ҮЕҰ және дағдарыс орталықтарының өкілдерімен бірлесіп, тұрмыстық зорлық-зомбылық жасауға ықпал ететін негізгі факторлар талқыланды. Нәтижесінде, заңнамалық түзетулер пакеті қалыптастырылып, Қазақстан Республикасы Парламентіне жолданды.
«Бұл заң отбасылық ортада зорлық-зомбылыққа ұшыраған адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға арналған. Бұл – қауіпсіз және әділ қоғам құру жолындағы маңызды қадам. Біздің кеңсе осы заңды әзірлеуге белсенді түрде қатысты: заңда тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесінің барлық аспектілері және ұсыныстары ескерілуін қамтамасыз ету үшін жан-жақты талдау жүргізілді, деректер жиналды, сарапшылармен және қоғам өкілдерімен кеңестер өткізілді», – деп атап өтті Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің өкілі Артур Ластаев. Оның сөзінше, жеңіл зиян келтіруді қылмыстық жауапкершілікке тарту, барлық уәкілетті орган мен ұйымда тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы арыздарды қарау нәтижелерін және қабылданған процессуалдық шешімдерді көрсететін интеграцияланған деректер базасын құру, қылмыстық қудалау нысандарын қайта қарау бойынша шаралар ұсынылды. Оларды жеке айыптау істері санатынан алып тастай отырып, отбасылық-тұрмыстық сала және басқа да көптеген заңнамалық түзету қаралды.
Статистикадағы сандар не дейді?
Еске салайық, Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл кеңсесі тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес туралы арнайы баяндама жариялаған болатын. Сол баяндамадан аздаған үзінді келтіріп көрелік.
«БҰҰ әйелдер» мәліметтері бойынша, әлемдегі 736 миллион әйелдің ішінде 15 жастан асқан әрбір үшінші әйел физикалық немесе жыныстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. Жыл сайын 45 мыңнан астам әйел серіктестерінің қолынан қаза табады. 155 ел тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңдар қабылдады, ал 140 елде жұмыс орнында жыныстық зорлық-зомбылық туралы заңдар бар. Алайда осы заңдарды сақтау және қол сұғушылықтың жазасыздығы мәселелері әлі де бар», – дей келе қылмыстық құқықбұзушылар тіркелген «қылмыстық құқықбұзушылықтар туралы» № 1-М нысанды есептің статистикалық деректеріне, сондай-ақ Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ақпаратын келтіреді. Мәселен, 2018 жылдан 2023 жылға дейін отбасы-тұрмыстық салада 5 958 қылмыстық құқықбұзушылық жасалған екен. Отбасы-тұрмыстық саладағы қылмыстық құқықбұзушылықтың ең көбі 2020 жылы тіркелді – 1 072. 2018 жылдан бастап 2020 жылға дейін қылмыстық құқықбұзушылықтардың динамикасы 16,6%-ға, ал 2020 жылдан бастап 2023 жылға дейін 13,8%-ға (1 072-ден 923-ке дейін) төмендегені байқалған. 2023 жылы қылмыстық құқықбұзушылықтардың саны іс жүзінде 2022 жылғы (2022 ж. – 942, 2023 ж. – 923) деңгейде қалыпты.
Қылмыстардың санаты 2022 жылмен салыстырғанда 2023 жыл жасалған теріс қылықтардың 16-дан 18-ге дейін (12%) шамалы өсуін және ауырлығы орташа қылмыстардың 29-дан 56-ға (93%) айтарлықтай өсуін көрсеткен екен.
Деректерге сенсек, 2023 жылы отбасы-тұрмыстық салада барлығы 108 адам өлтіру немесе сол саладағы қылмыстардың жалпы санының 11%-ы жасалған. Бұл ретте, 2023 жылы дәл осы 108 адам өлтіру елдегі адам өлтірулердің жалпы санының 23%-ын құрайды, яғни Қазақстандағы әрбір 4-ші адам өлтіру дәл отбасы-тұрмыстық салада жасалады және шамамен 3 күн сайын тұрмыстық зорлық-зомбылықтан адам қаза табады. Бүгінде тұрмыстық зорлық-зомбылық көрген жандарға елімізде дағдарыс орталықтары қызмет көрсетеді. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараты бойынша, ел бойынша тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызметтерді 46 дағдарыс орталығы көрсетеді, оның 15-і мемлекеттік, 31-і мемлекеттік емес. Орталықтарды ұстау жергілікті бюджет қаражатынан жүзеге асырылады. Мәселен, өткен 2023 жылы бөлінген қаражат көлемі 2 млрд 282,7 млн теңгені құраған. Орталықтарда зардап шеккендерге қызметтер тәулік бойы 6 айға дейін немесе күндізгі уақытта тәулігіне алты сағат мерзімде көрсетіледі. 2023 жылы орталықтармен 4 мыңнан астам адам қамтылса, олардың 3 мыңнан астамы медициналық көмек алды және 1 мыңға жуығы жұмысқа орналастырылған. Аталған кезеңде көмек сұрағандардың көбі Астанада – 510, Алматыда – 410, Шымкентте – 358 және Қызылорда облысында – 331. Ең аз азаматтар Шығыс Қазақстан облысының – 90, Маңғыстау облысының – 60 және Солтүстік Қазақстан облысының – 31 дағдарыс орталықтарына жүгінген.
Түйін:
Иә, күні кеше Президент қол қойған жаңа заң көпшіліктің қызу талқысын тудырды. Бір жағы заң дер кезінде қабылданғанын, бұл көптеген қылмыстың алдын алатынын айтса, енді бірі қоғамда ер-азаматтардың абыройына нұқсан келмей ме, отбасындағы әке рөлінің төмендеуіне әкелмей ме деген қаупін де жасырмайды. Бұл ойларына жаңа заңның басы-қасында жүрген мәжілісмендер заң баршасына ортақ екенін, әйел-еркек деп бөле жармайтынын, қылмыс жасағандардың қай-қайсынына да осы заң аясында жаза тағайындалатынын айтып өтті. Президент қол қойған тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы заңға сәйкес, енді зардап шеккендерге арналған отбасын қолдау орталықтары ашылатын болады. Сондай-ақ мектептерде балаларды буллинг, кибербуллингтен қорғау үшін мейірімділікке баулитын арнайы бағдарлама әзірленеді. Енді жаңа заң қоғамды жақсы жағынан өзгертеді деп сенеміз.
Наурызбек САРША