Себебі қайда қарасаңыз да лото, ойын автоматтары, спортқа ставка қою секілді жеңіл ақша табуға үндейтін жарнамаларға кез боласыз. Жай ғана назар аударумен шектелген адамның жарасы жеңіл, әрине, бірақ көп жағдайда «бағым шауып кетер ме» деген алдамшы үміт жетектей кетпесіне кім кепіл? Маркетингтің майталмандары қолданатын айла-амалдың алдында ішкі тірегінен айырылған кей азаматтар дәрменсіз бе дерсің. Осы жайында оның түпкі себебі мен одан емделудің жолдары туралы психолог, логотерапевт Амангелді Мейрамбекұлымен әңгімелескен едік.
– Лудомания деген не, оның түрлері бола ма?
– Лудомания дегеніміз, қазақша ойынға тарту деген мағына білдіреді. Бұл тәуелділіктен туындайтын дерт. Оны біз жеңіл немесе күрделі деп түрге бөле алмаймыз, себебі құмар ойындардың қай-қайсысы болмасын адам санасын улау арқылы өмірін құрдымға кетіреді. Бір рет жеңіл ақшаның дәмін татқан соң, әрине қарызға батқан кезде де адам одан шығудың осындай жеңіл жолдарын іздейді. Осылайша, алғашында маңызсыз болып көрінген кішігірім ойындар да ішкі тірегі жоқ адамдарды соңында үлкен қателіктерге әкеліп ұрындыруы мүмкін. Әрине, қазір ғылым-білім дамыған заманда кез келген тәуелділікті емдеуге болады. Бірақ ең бастысы, одан айыққан азаматтар мұндай дүниелерден бойын аулақ салуға бел байлағаны абзал.
– Көп жағдайда мұның себебін отбасындағы тәрбиенің дұрыс болмауынан іздеп жататындар бар. Шындап келгенде, құмар ойындарына әуестіктің пайда болуына қандай факторлар әсер етеді?
– Оның себебін отбасындағы тәрбиеден іздеудің қажеті жоқ. Себебі логотерапияда «детерменизм» деген ұғым бар. Бұл принцип себеп-салдар мәселелерін қарастыратын түсінік. Оған сәйкес баланы жаман тәрбиелесең, ол жаман, жақсы тәрибелесең жақсы болып ер жетеді. Яғни, сен белгілі бір әрекет жасайсың да, болашақта соның нәтижесін күтесің. Иә, өсімдіктер мен жануарлардың табиғатын детерменизм арқылы қарастыруға болады. Бірақ адамның іс-әрекеттеріне детерменизм ұғымы арқылы талдау жасау, баға беру әсте дұрыс емес. Себебі мүлде тәрбие бермеген отбасылардан да саналы азаматтар өсіп-жетілуі мүмкін. Сол секілді көзі ашық, көреген ата-аналардың да балалары көптеген қателікке ұрынып жатады. Сондықтан әңгіме адам тағдырына келіп тірелгенде біз кейбір жайттардың алдын алуға қауқарсыз болып қаламыз. Бірақ баланы өте қатты тәртіппен өсірсеңіз, белгілі бір уақытқа дейін ол тұйықтау болып өсуі мүмкін. Дегенмен есейе келе балада өз қызығушылығына сай ұмтылыс пайда болып, өзін тәрбиелейді, адамдармен қарым-қатынас құру арқылы өміріне қажетті тәжірибе мен қабілеттерді ала алады.
Ата-ананың берген тәрбиесі белгілі бір уақытқа дейін ғана әсер етеді. Психологияда симбиотикалық қарым-қатынас деген ұғым болады. Ол дегеніміз – біреудің өмірін жұтып қою немесе өз өмірін өзге біреуге жұтқызуға ұмтылу. Мысалы, сәби күнінде әке-шешесі баланың өміріне қатты алаңдайды. Соның нәтижесінде «анда барма, мына жерде оқы, мына баламен дос болма» деген секілді көптеген шектеу пайда болады, қызығушылықтары мен университеті, тіпті мамандық пен жар таңдауға да араласады. Бір сөзбен айтқанда, ата-ана бала үшін шешім қабылдайды. Нәтижесінде баланың өмірін жұтып қоюы мүмкін. Ал бала 18 жасқа дейін өзі қателіктерінен қорытынды шығарып, ғибрат алып, бойындағы әлеуетін ашуға ұмтылуы қажет. Сонда ғана ол тұлға ретінде «Мен кіммін, қолымнан не келеді?» деген сынды сұрақтарға жауап беруге қауқарлы болып қалыптасады. Мұндай өмірлік тәжірибе болмағандықтан, уақыт өте келе адам осындай ойындарға тап болған сәтте ми оны ақша табудың жеңіл жолы ретінде қабылдап, әуестігі арта береді. Ал ол жолдан бас тартып өзге іспен шұғылданайын десе, өмірлік тәжірибе жетіспейді, өзіне сенімсіз болады. Сондықтан тәрбилеу барысында қиындықтарды «табиғи» жолмен еңсеруді үйреткен жөн. Ол сәби күнінен 1-1,5 жасында басталады: бала өзі қасық ұстауға, киімін, аяқкиімін өзі киюге ұмтылады. Мәселен, енді аяғы шыққан сәтте кішігірім кедергілерден өткенде бала мақтанады, дәл осы сәтте ата-анасы оны қолпаштап, қолдау көрсеткені дұрыс. Ал біз баланың өсіп жетілуі барысында қауіпсіз орта қалыптастырамын деп керісінше, табиғи үрдістердің тамырына балта шауып жатқанымызды байқамай қаламыз. Еркіндікте ер жеткен адам сәтті-сәтсіз көптеген тәжірибенің арасынан өз жолын адаспай таба алады.
– Мектеп жасында баланы шектен тыс бақылау да түбінде тәуелділікке әкелуі мүмкін бе?
– Ата-ана кейде балаға қамқорлық жасаймын деп, қиянат жасағанын байқамай жатады. Дос таңдау мәселесінде де бала өзі таңдау жасағаны абзал. Сіз оны қанша жерде жақсы мектепке берсеңіз де, тап-тұйнақтай болып жүруіне жағдай жасасаңыз да, ол барып кір-қожалақ, әке-шешесінен мейірім көрмеген бір баламен дос болуы мүмкін. Әр адамның өз періштесі болады десек, «көшенің» тәрбиесін көрген бала сіздің балаңыз үшін періште болып көрінуі мүмкін. Ол осылайша адамдармен қарым-қатынас құруды, сөйлесуді, өзіне сенімділігі артып, мейірім беруді, қамқорлық көрсетуді үйренеді.
– Лудомания кедей елдерде көп таралатыны қаншалықты рас?
– Мұндай пікірмен мен келісе алмаймын. Себебі қазір нарықта әр адамның қалтасына сай құмар ойындарына тартудың түрлі амалы қарастырылған, адам санасын ойынға байлаудың көптеген жолын көруге болады. Мысалы, казиноларға кез келген адамның қаржысы жетпейді. Оған тек бай-бағландар мен ауқатты азаматтар ғана кіруге қауқарлы. Бұл жоғарыда айтып өткенімдей, психологияға келіп тіреледі. Ортада адамның өмірлік тәжірибе алу процесіне ата-анасы араласып, өз қамқорлығымен оны «жұтып» осы ең басты проблема. Ер жеткен бала сәтсіздікпен бетпе-бет келгенде, барынша қиындықтан қорғаштап, алдына түсіп көлеңкеден шығармау оның «олақ» тұлғаға айналуына алып келеді. Егер оқуға түсе алмады ма, құрылыс немесе сауда саттықпен айналысады, одан шығып кетсе кәсіпкерлікпен шұғылданады, осылайша адамда бір мәселені бірнеше жолмен шешу дағдысы қалыптасады. Сондықтан елімізде, әрине құмар ойындары өзекті проблема, бірақ бала тәрбиесі мен оның емін-еркін ер жетуі одан да өзекті дер едім.
– Бұл да бір ауру десек, одан емделу мүмкін бе?
– Өз тәжірибеме сүйенсем, маған лудомания мәселесімен келген пациенттердің барлығында дерлік симбиоткалық қарым-қатынасты көремін. Яғни, баланың өмірінде оның қызығушылықтарына орын жоқ. Мысалы, мынадай жағдайлар кездеседі. «Мен әскерде қызмет еткім келеді» деген балаға «сен үйдің жалғызысың, одан да мынадай іспен шұғылдан» деп скрипкаға береді де, оның қалауларына нүкте қояды. Әрине, мұндай жағдайда баланың өмірге деген құлшынысы жоғалады. Есейген сәтте тұрмыстық қажеттіліктер туындайтыны айқын. Нәтижесінде, айналамызда қаумалаған құмар ойындарының жарнамасы оны байқап көруге итермелейді. Ал бір рет оның қызығын көрген адам, әрі қарай оның құрығынан құтылуы қиын. Асқынған жағдайларда тек реабилитациялық орталықтар ғана көмектесе алады. Себебі ол жерде адамды кешенді түрде емдеу шаралары қолданылады. Мысалы, логотерапияда адамды тәні, жаны, рухы деп үш қабаттан тұрады деп қарастырады. Осы үш қырына да жеке-дара әдістерді қолдану арқылы адамды қайтадан өмір сүруге ұмтылдырады. Тәннің емі ол – спорт. Жанын психология қағидаларына сәйкес табиғат аясында серуендеу, музыкалық инструменттерде ойнау секілді тағы басқа жаңа позитивті эмоциялар беру арқылы қалпына келтіреді. Ал рухани қабатты емдеу бұл «Мән» мәселесіне келіп тіреледі. Адамның өмірлік көзқарасына қатысты негізгі сұрақтарға жауап табуына жәрдем беру. Бірақ лудоман «мен тек ойын ойнағанды ұнатамын, басқа нәрсе менің қолымнан келмейді» деуі мүмкін, сол секілді алкоголик те «мен тек ішімдік ішкеннен басқа дүниеге қызықпаймын» деуі ғажап емес. Сондықтан оның өмірлік мақсаты, өзі шұғылданатын істің мән-маңызын, сезімдерінің қай қабаттан шығып жатқанын көрсету, ұғындыру, сана мен рухтың аражігін ажыратып көрсету керек. Осы сәтте оның дүниетанымы өзгереді. Біздің лудомания деп отырғанымыз – бұл шартты нәрсе. Адам санасы үшін бұл ең оптималды нұсқа болып көрінуі мүмкін, өйткені 500 теңге салып, 20 мың ұтып алуым мүмкін деген үміт пайда болады.
– Емделу барысында пациент қандай этаптардан өтеді және ойынқұмар адамның ақша салғаны есінде болмауын қалай түсінуге болады?
– Лудоман, әрине өзінің ойынқұмар екенін ешқашан мойындамайды. Бірлі-екілі сәтті шыққан ойындарына арқа сүйеп, өз қателіктерін тек сәтсіздікке балайды. Ал ойын барысында не істеп, не қойғанын білмеу бұл экзистенциалды проблемаға жатады. Оның түпкі себебі өмірлік мәнін жоғалту, ол адам үшін ойыннан басқа мән-мағына жоқ. Бұл негилистік көзқарасқа жатады. Ондай адам ата-ананы да, бала-шағаны да құнсыздандырып жібереді. Негилистік көзқарас кез келген адамда кездесе береді. Бірақ қалыпты жағдайда ол тұлғалық даму барысында бір кезеңнен екінші кезеңге аяқ басқанда туындайды. Яғни, белгілі бір мақсаттарға қол жеткізгенде жаңа белестерді бағындыру үшін сіз өз принциптеріңізді қайта қарайсыз.
– Осы жерде бір қарама-қайшылық туындайды. Бір жағынан елімізде лудоманиямен күрес шаралары жүріліп жатса, екінші жағынан осындай қызмет түрлерін ұсынатын мекеме заңды түрде жұмыс істеуде. Бұл туралы не айтасыз?
– Бұл жерде саяси мәселелерге дендемес бұрын, бірінші жеке жауапкершілік мәселесіне тоқталғанды жөн санаймын. Себебі сіз әлеуметтік жеңілдіктер алу үшін баланы дүниеге әкелмейсіз ғой. Сондықтан кез келген азамат өзі үшін күресетін болса, оған суицид немесе әлемдік депрессия секілді глобалды жайттардың аса бір әсері бола бермейді.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Кәмила ЕРКІНҚЫЗЫ