Отан үшін отқа түскендердің қатарында қаламгерлер де аз болмаған. Қалам мен қаруды қатар ұстағандардың шебінде жамбылдық жазушылар да сап түзеді. Оның бірі – соғыстан аман-есен оралса, енді бірі ерлікпен қаза тапты.
Жасыратыны жоқ, Ұлы Отан соғысында Қазақстан ерекше рөл атқарды. «Бәрі майданға», «Бәрі Жеңіс үшін» деген ұранмен ауыл шаруашылығынан бастап, барлық саладағы өнімдер майданға жөнелтілді. Бұл жайында белгілі тарихшы, академик Манаш Қозыбаев мынадай дерек келтіреді: «Қазақстан соғыс жылдарында шын мәнінде майдан арсеналына айналды. Республика еңбекшілері майдан талаптарына сай еңбек ете жүріп, соғыста аса маңызды стратегиялық мәні бар түсті металдар өндіруде өзінің одақтағы жетекші рөлін нығайта түсті. Соғыс жылдары Қазақстан майданға және қорғаныс өндірісіне қажетті мыстың үштен бірін өндіріп отырды. Майданда атылған он оқтың тоғызын Қазақстанда құйылған қорғасыннан жасады. Республикада сонымен бірге Қоңырат молибден кен орны, Жездідегі марганец өндіру кен орны, Ақтөбедегі Хромтау, Ақшатау молибден-вольфрам, Текелі полиметалл комбинаттары жедел салынып, іске қосылды. Осының арқасында одақтық өндірісте молибденнің 60, висмутінің 65, полиметалл кендерінің 79 проценті Қазақстанда шығарылды», – дейді тарихшы.
Бұған Шымкенттің қорғасынын, Ембінің мұнайын, Орталық Қазақстанның түсті металын, Қарғандының көмірін қосыңыз. Бұл аз десеңіз, оқтан да қымбат қазақ даласынан майданға тонналап астық жөнелтілді.
Жамбылдықтар 1942 жылы Брянск майданына – 13, 1943 жылы Солтүстік Батыс майданына 16 вагон тауар жеткізген. Жаудан босатылған өңірлерге ұсақ малмен қатар жылқы да берді. Бір сөзбен айтқанда, қазақ даласы расында майдан арсеналына айналды.
Қазақтар тылдағы еңбектерінен бөлек, майдан даласындағы ерліктерімен де танылды. Жеңісті жақындатқан жазушылар Талас өңірінің тумасы Шона Смаханұлы, Кенингсберг түбінде ерлікпен қаза тапқан Рахымбай Құлбаев, ауыл мұғалімі болған Аманғали Сегізбаев, майданда дивизиялық газет редакторы болған Жайық Бектұров, өңірде жасақталған 105 атты әскер дивизиясы құрамында болған Мыңатай Қыстаубаев пен Қалмахан Әбдіқадыровтың ерліктері өз алдына бір төбе.
Алматы қаласындағы Қазақстан Жазушылар Одағы ғимаратының кіре берісіндегі мәрмәр тақтада ұрыс даласынан оралмаған жазушылардың есімдері жазылған. Онда жамбылдық қаламгер Аманғали Сегізбаевтың есімі таңбаланған.
– Мұрағат құжаттарында Жамбылдан майданға аттанған жазушылар туралы дерек аз. Десе де, біз бірқатары туралы мағлұмат жинақтауға тырыстық. Мәселен, Аманғали Сегізбаев Қостанай облысы Ақсу ауылында туған. Молдадан хат танып, еңбек жолын ауыл мұғалімдігінен бастаған. Баспасөз беттерінде ойлы өлең, өткір мақала, фельетондарымен танылып, 1924 жылы Орынбор қаласындағы «Еңбекші қазақ» (қазіргі Egemen Qazaqstan) газетіне шақырылады. Соғыс басталар тұста ол осы газеттің Жамбыл облысы бойынша меншікті тілшісі болған. Осылайша, Сегізбаев Жамбыл жерінен қан майданға аттанып отыр.
Талас өңірінің перзенті Шона Смаханұлы да ел басына күн туғанда қаламын қаруға алмастырған жазушы. Ол сатираның прозалық та, поэзиялық та жанрына қалам тербеген. Шона қысқа да нұсқа жазудың хас шебері болды. Оның ешкімге ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасы қалды. Сондықтан халық қаламгерді «Шоқ тілді Шона» деп атап кетті. Бүгінде жазушының еңбектері кейінгі ұрпаққа мұра болып қалды.
Оңтүстік Қазақстан облысында ұзақ жылдар партиялық басшылық қызметте болған жазушы Әбжапар Жылқышиев те майданға туған жері қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданынан аттанған. Құлан жеріндегі бір ауыл осы кісінің есімімен аталады. Ал Қордайдың Шарбақты ауылында 1925 жылы дүниеге келген Сансызбай Сарғасқаев – соғыстан елге аман оралған қаламгердің бірі.
Жазушы Жайық Бектұров та майданға Жамбыл жерінен аттанған. Ол 1939 жылы Жамбыл облысы құрылғанда Алматыдан облыстық газетке бас редактор болып келген. Сол жылдың қарашасынан 1942 жылдың мамырына дейін осы қызметті атқарған.
Ақмола облысы, Қызылағаш ауылының тумасы Жайық Бектұров майданда дивизиялық газет редакторы болған. Елге оралған соң 1958 жылдан бастап, ұзақ жыл Жазушылар одағының Қарағанды облысындағы облысаралық бөлімшесін басқарған.
1919 жылы өмірге келген Балтабай Адамбаев – Сарысу ауданы, Байқадам ауылының тумасы. Майданда рота командирі болды. Өлең жинақтары, деректі әңгімелермен повесттерінен тұратын кітаптары бар.
Жамбылдан майданға аттанған жазушылар туралы деректер аз болса да, олардың қалам мен қаруды қатар ұстаған ерліктері бүгінгі ұрпаққа ұран, – дейді Жамбыл облысы мемлекеттік архивінің бөлім басшысы Сағындық Зейнуллаұлы.
Тағы бір тарихи деректерге сүйенсек, Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанда 12 атқыштар дивизиясы мен 4 ұлттық дербес атты әскер дивизиясы, 7 бригада, 50-ге жуық полк, батальон және өзге де әскери құрамалар жасақталған. Олардың бәрін киім-кешекпен, тамақпен қамтамасыз етуде жамбылдықтар ерен еңбектің үлгісін көрсеткен.
Жамбыл қаласында жасақталған Ұлттық атты әскер дивизиясының сапына алынып, әскери дайындықтан өткен Қалмахан Әбдіқадыров бұл кезде ел таныған ақын болатын. Әйгілі «Мың бір түн» хикаясын қазақша сөйлеткен жазушы Қызылорда облысы Шиелі ауданында туылған. Соғыстан аман есен оралған соң ол Қазақстан Жазушылар одағында, Жамбыл ақынның мұражайында қызмет атқарып, 1964 жылы өмірден өтті.
Облыстан 105-ші атты әскер дивизиясының сапында болған жазушының бірі Талас ауданының Қызыләуіт ауылында 1922 жылы дүниеге келіп, соғысты Берлинде аяқтаған Мыңатай Қыстаубаев. Ол аға-лейтенант шенінде майданнан оралып, туған ауылында ұзақ жылдар ұстаздық етті. Қыстаубаев жүрегінен өлең төгілген ақын болса да Жазушылар одағына өтпеген. Атақтардан да алыс жүрген. Десе де оның ерлігі мен еңбегін ұрпақ ұмыта қойған жоқ. Бүгінде ақынның туған ауылы Қызыләуіттегі орта мектеп Мыңатай Қыстаубаевтың есімімен аталады.
Негізі, 1941 жылдың қараша айында Жамбыл қаласында 105 дербес ұлттық атты әскер дивизиясы қауырт құрылады. Ұлттық болған соң оған қазақ ұлтынан азаматтар көптеп тартылуы керек болды. Бұл елді мекендердегі оқыған, көзі ашық азаматтардың қатарын тағы да сирете түсті.
Облыстық архивтің 282 қорының 1 тізіміндегі 453 ісінің 29 бумасында 1943 жылдың қыркүйегіне дейін Жамбыл облысында және Жамбыл қаласында қандай әскери құрамалар құрылғаны туралы тың деректер сақталған. Міне, осы құжатқа сүйенсек, 1941 жылы маусым айында Жамбылда 678 жеке атқыштар батальоны құрылған. Осы жылдың тамыз айында 81 атты әскер дивизиясы жасақталған. Шілде айында дербес инженерлік-құрылыс батальоны Жамбыл қаласынан майданға аттанады. Ал 1941 жылдың соңында облыста газсыздандыру отряды құрылады.
Міне, осылайша Қазақстан соғыстың бірінші күнінен алдыңғы шептен табылған. Тылда да, майданда да ерлік танытқан. Ал жеңіс күнінің жақындауына өлшеусіз үлес қосқан жазушылардың ерлігі ешқашан ұмытылмайды.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы