Бұл тәжірибе сәуірден бері су басқан әр облыста қолданылды. Судың беті түпкілікті қайтқан соң бүлінген трассаларды тегіс қалпына келтіруге тура келеді. Бірақ жолдарға қатысты басқа ірі проблема бар: оларды негізінен шетелдік компаниялар салады. Мысалы, халықаралық дәліздерді салушы 30 ірі компанияның 13-і ғана қазақстандық.
Президенттің өзі көтерген мәселе
Шетелдіктер әлемдік ең озық стандарттарға сай тақтайдай түзу, еш кінәраты жоқ тасжолдар салып тастаса, еш шағым айтылмас еді. Баршасы қол соғып, сүйсінбес пе?! Жолдардың сапасы қарапайым жүргізушілерден бастап, Президентке де ұнамай тұр. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында жол сапасына жеке тоқталды.
– Автокөлік жолдарының құрылысы мәселесі шешімін табуға тиіс. Қазір оның сапасы сын көтермейді! Тиісті жұмыстар уақытылы және сапалы жасалмайды. Жемқорлық белең алып тұр. Бәсеке де жоқтың қасы. Мұның бәрі – осы салада әбден тамыр жайған кемшіліктер. Сондықтан жыл соңына дейін нақты шаралар қабылдау қажет. Міндетін адал атқармаған барлық компания заң бойынша жауапқа тартылады. Бұл мәселеге мен баса назар аударамын, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Қазақстанда биыл тасқын шайған тасжолдармен бірге суға ағып кетіп жатқан алып жүк көліктері бейнеленген видеоларды әлемдік ақпарат құралдарына дейін таратты. Яғни, қарғын су қазақстандық жолдардың сапасы сын көтермейтінін жаһанға паш етті.
Мемлекет басшысы 2029 жылға дейін 5 мың шақырымнан астам жолға күрделі жөндеу жүргізу міндетін қойды. Бірақ бұл былтырғы Жолдаудағы тапсырма болатын. Қызыл су бұл санды күрт өсіретіні даусыз. Осыған байланысты бір топ Мәжіліс депутаты Үкіметтен өзекті ақпарат сұратты. Алайда үкіметтегілер деректердің әлі нақтыланып жатқанын, толымды жаңа мәліметтер кейінірек болатынын хабарлады.
Жақсы жолдарсыз Қазақстан Жолдауда қойылған стратегиялық міндетті – көлік-логистика саласын қарқынды дамытып, Еуразия құрлығындағы басты транзит хабқа айналу, сөйтіп көлік-логистика саласындағы ірі мемлекет болу тапсырмасын орындай алмайды.
Сондықтан Мемлекет басшысы жол проблемасын барлық дерлік мінберден көтеріп, қозғау салып келеді. Мысалы, 2024 жылғы 7 ақпанда өткен жаңа Үкіметтің кеңейтілген отырысында Қ.Тоқаев: «Жалпы, жол мәселесіне келгенде бір ғана мақсат болуға тиіс. Республикалық немесе аймақтық жол болсын, еліміздегі жолдың бәрі сапалы болуы керек. Әзірге жағдай мәз емес!» – деп атап өтті.
Қасым-Жомарт Тоқаев 2024 жылғы 15 наурызда ұйымдастырылған Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында да жолдарға қатысты жағдайға оралып соқты. Оның айтуынша, жол салу және жөндеу жұмыстары экономиканың дамуына тың серпін береді. Сондықтан республикада кемінде 12 мың шақырым автокөлік жолы жаңадан салынатын не жөнделетін болады. Дегенмен бұл да тасқынға дейінгі жоспар. Бұл сан жылдың екінші жартысына қарай өзгеруі мүмкін.
«Ұлттық құрылтайда Президент жол салуға және жөндеуге бекер тоқталған жоқ. Жол болмаса, қандай серпін, қандай даму болады? Жолымыздың түрі анау болса, қандай қарқынды экономика, қандай табысты туризм күтеміз? Халықтың әл-ауқаты осы жолға байланысты. Облысаралық жолдардың сапасыздығы өңірлердің дамуына, инвестицияның тартылуына кедергі. Сондай-ақ жол тасымалының қиындығын себеп қылып, азық-түлікті, басқасын қымбаттатады. Бұл тағы қарапайым халықтың қалтасын қағатыны белгілі. Президенттің жаңа Үкіметке артқан сенімі сол жолмен бірге шайылып кетпесін!» – дейді Мәжіліс депутаты Қарақат Әбден.
Депутаттарды бір мәселе алаңдатады: ел басшысы айтқан 12 мың шақырым жолдың биылға жоспарланғанының жобалық құжаттамалары әлдеқашан әзірленіп, құрылысы басталып-ақ кетуі қажет еді. Көктем – жөндеу жұмыстарына ең қолайлы кезең. Бірақ «қолды мезгілінен кеш сермейтін» әдеттегі кепті кешетінге ұқсайды. Берілген уәдені уақытында орындау, халық игілігіне дер кезінде ұсыну ертеңге ысырыла берсе, өкінішті.
«Шетелдік» – сапалы деген сөз емес
Ресми статистиканың өзі Қазақстанда сапасы жоғары жолдар сол бұрынғыдай өте аз екенін аңғартады. Жақсы жағдайдағы жолдардың жалпы ұзындығы кейінгі 4 жылда небәрі 3 мың шақырымға ғана ұзарған. Соның ішінде облыстық маңыздағы жолдардың ішінде жақсы және қанағаттанарлық деңгейдегі жолдардың үлесі біраз өңірде 60 пайызға да жетпейді.
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, республикада жалпы пайдаланатын автомобиль жолдарының ұзындығы жыл өткен сайын қысқарып келеді: 2020 жылы жалпы ұзындығы 95 767,8 шақырым болса, бүгінде 94 781 шақырымға дейін азайды. Соның ішінде І категориядағысы – 3 160, ІІ санаттағысы 6 088 шақырым ғана.
Бектенов Үкіметінің тұңғыш кеңейтілген жиынында Президент елді мазалаған тағы бір мәселені көтерді.
– Қалыптасқан тәжірибеге қарасақ, республикалық маңызы бар жолдардың тендерін тек шетел компаниялары ұтып алады. Мұндай жобаларға қолынан іс келетін, тиісті техникамен жабдықталған өз кәсіпорындарымызды тарту керек, – деді Қ.Тоқаев.
Және олар жұмысты жарытып жатса, бір сірә. Еліміз үшін айрықша маңызды «Астана – Балқаш – Алматы» тасжолы әлі күнге жөнделіп біткен жоқ. Құрылысы сонау 2017 жылдан бері жүріп жатыр. Республикалық маңызы бар «Атырау – Астрахань», «Ақтөбе – Қандыағаш», «Талдықорған – Өскемен» жолдарының жөнделіп жатқанына 5 жылдан асты. Мемлекет басшысы Үкіметке осы жұмыстарды 2024 жылы біржола аяқтауға тапсырма берді.
Алысқа бармай-ақ астаналық облыс – Ақмола өңірінде республикалық маңызы бар «Ресей шекарасы (Екатеринбург) – Алматы» автомобиль жолының учаскесін күрделі жөндеу жобасы 2021 жылы басталып, сол бойы тасталған. Енді Үкімет оны аяқтауға қаражат жоқ деп отыр.
Жол учаскесінің ұзындығы 58 шақырымды құрайды. Оны күрделі жөндеудің бастапқы сметалық құны 13,2 миллиард теңге болған. Әйткенмен, оған республикалық бюджеттен 2021 жылы – 634 миллион, 2022 жылы – 975 млн теңге ғана бөлініпті. Берілген қаржыны толық игерген мердігер қаржыландыру болмаған соң жұмыстарды тоқтатты. 2023 жылы сметалық құжаттамасына түзету жүргізіліп, мемлекеттік сараптаманың оң қорытындысы алынды. Қол қойылған қосымша келісімде көрсетілгендей, жобаның түзетілген құны 21,9 миллиард теңгеге дейін шарықтап кеткен.
Сапалы және заманауи автожолдар ел үшін стратегиялық, орасан маңызға ие. Ол елдің экспортын арттыруға серпін береді. Экономикаға инвестициялардың тартылуына септеседі. Үлкен жол бойындағы елді мекендер мен территорияларды өркендетіп, әлеуетін толыққанды жүзеге асыруға ықпал етеді. Жол құрылысы бүкіл ұлттық экономиканың драйвері саналады. Қазақстан бұрынғы экономикалық дағдарыстардың тұйығынан көбіне жол салу және онда мыңдаған жаңа жұмыс орнын құру арқылы шығып келді.
Сарапшылардың байламынша, қазір жағдай өзгерген. Жол құрылысы жобаларына отандық компаниялар жіберілмейтін тәжірибе белең алған көрінеді.
Сенатор Талғат Жүнісовтің айтуынша, шетелдік салушылар демпинг жасап, қазақстандық қарсыласын жығып кетеді.
«Бұл мәселе депутат әріптестерім тарапынан бірнеше рет көтерілді. Жатжұрттық мердігерлер көбіне битум, асфальт, асфальтты бетон, қиыршық тас, басқа да материалдарға бағаны қасақана төмендетіп белгілеп, тендерге қатысады. Салдарынан бұл жағдайда терезесі тең бәсекелесе алмасын, одан арзан материал таппасын біліп, отандық компаниялар конкурсқа қатысудан бірден бас тартады. Немесе амалсыз одан да төмен баға ұсынуға мәжбүр болады. Мұнысы жол сапасына теріс әсер етеді, жол құрылысы мерзімінде бітпейді. Салалық және мүдделі ведомстволар бірге отырып, алқа құрып, осы тығырықтан шығар жолды тапқаны жөн», – деді Сенат депутаты.
Отандық компаниялар шетқақпай қалды
Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Роман Скляр еліміздегі автомобиль жолдары жобасын жүзеге асыруға отандық компаниялардың неге тартыла бермейтінінің басты бір себебін атады. Бюджет қаражаты жетпегендіктен, ірі жобаларға негізінен халықаралық қаржы ұйымдарынан қарыз тартылады. Олар заем бере отырып, «оның қайтарымын қамтамасыз ету үшін» деген сылтаумен қосымша талаптар қояды. Ол талабы жобаны орындауға шетелдік компанияны жұмылдыруға түрткі болады екен.
– Республикалық жолдар желісінің жобаларына салынатын қаражаттың негізгі бөлігі – халықаралық қаржы институттарынан алынады. Яғни, жол құрылысы және реконструкция жобаларының көбі солардың қарыз қаражатына жүзеге асырылады. Бұл ретте әлеуетті жеткізушілерге қойылатын біліктілік талаптарын аталған қаржы ұйымдары төл ережелері бойынша өзі белгілейді. Нәтижесінде, бүгінде республикалық маңыздағы жолдарда шамамен 30 мердігер ұйым жұмыс істеп жатса, соның ішінде тек 13 компания ғана отандық, – деді бірінші вице-премьер.
Роман Скляр Президенттің тапсырмасын орындау аясында Көлік министрлігі халықаралық қаржы ұйымдары (ХҚҰ) қаржыландыратын жобаларға отандық компаниялардың қатысу үлесін арттыру бойынша іс-шараларды қолға алғанын жеткізді.
Ол қандай шаралар? Көлік министрлігі біріншіден, жол құрылысымен айналысатын қазақстандық компаниялардың өкілдерін жиып, арнайы кездесу өткізіпті. Оның барысында салалық қауымдастық мамандарының қолдауымен конкурстарға қатысу шарттарын түсіндірген.
Екіншіден, халықаралық банктермен келіссөздер жүргізіліп жатыр. Оның аясында министрлік ХҚҰ-лардан отандық компаниялар үшін біліктілік талаптарын төмендетуді сұраған. ХҚҰ-лар өтінішті қанағаттандыра қойған жоқ, бірақ Қазақстан тарапының сұрауын ескеріп, квалификация бойынша талаптарын қайта қарау үшін сарапшы-консультанттарын жіберген.
Үшіншіден, ірі жобаларды жергілікті бір компания еңсере алмайтындықтан, әрі заманауи техникасы жетпейтіндіктен, екі және одан көп компанияны біріктіріп, консорциумдар құру мәселесі пысықталады. Сонда ғана жергілікті компаниялар талаптарға сәйкес келіп, шетелдік мердігерлермен теңесе алуы мүмкін. Осы мақсатта роуд-шоулар жүргізілмек.
Төртіншіден, шетелдік компанияларға Қазақстан да төл талабын қоюға ниетті: оларды қосалқы мердігер ретінде жергілікті компанияны тартуға міндеттейді.
Бесіншіден, мемлекеттік Қазақстанның даму банкі мен одақтың Еуразиялық даму банкі қаражатына жүзеге асырылып жатқан «орташа жөндеу» жобаларына қазақстандық компаниялар көбірек қатысуы тиіс. Нәтижесінде, 5 мың шақырым жолды жөндеу арқылы жергілікті компаниялар әл-ауқат жиып, қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етеді және болашақта ХҚИ-лар қарызына салынатын ірі жобаларға қатысуға күш-қуат жинайды.
Үкіметтің дерегінше, Президент тапсырған 12 мың шақырым автокөлік жолдарын жаңадан төсеу немесе жөндеу үшін шамамен 1 триллион теңге қаражат шығындалады. Оның бір бөлігі бюджеттен бөлінеді, үлкен бөлігі шетелден қарыз түрінде тартылады.
Бұл жақсы және қанағаттанарлық деңгейдегі республикалық жолдардың үлесін 93%-ға дейін жеткізуге тиіс. Осы қыруар қаражат жатжұрттық мердігерлермен бірге шетел аспай, негізінен ел ішінде қалса, қаншама бизнесменді байытып, оның жұмысшыларының әл-ауқатын көтерер еді. Қазақстандық өнімдер мен материалдар сатып алынса, жапсарлас салалар дамитын еді. Мұның бәрі жаңа Үкіметтің пәрмен мен дәрмен танытып, тиімді қимылдауына тәуелді болып тұр.
Айхан ШӘРІП