Ақ Жайықтай арынды тұлға

Шолоховтың бұл туындысы 1965 жылы 130 миллион тиражға жеткен екен. Тіпті, әлем жұртшылығы бұған пара-пар шығарма жоқ деген-ді. Одан артық әдебиет туындысын жасай алған жоқ деген де пікірлер айтылды. Бізге де солай көрінген. 

Әйтсе де, қазақ әдебиетінде «Тынық Донға» жететін шы­ғарма жоқ емес, бар. Оның бірі – «Қан мен тер». Әбдіжәміл Нұр­пейісовтің «Қан мен терін» жа­зар­да Шолоховтың «Тынық Доны­ның» желісімен жүріп, соның ық­па­лына түскен дейтіндер де бар. Мүм­кін, өйткені екі кейіпкерді: Ме­лехов пен Еламанды табысты­ра­тын дүние – тағдыр. Бірақ екеуі бірін-бірі қайталаған жоқ. «Тынық Дон» сияқты тағы бір мықты три­ло­гия – «Ақ Жайық» романы. Бұл ро­манды жазған жазушы Хамза Есен­жановтың да тағдыры оңай бол­ған жоқ. 

Біз бүгін Есенжанов туралы тол­ғамақпыз. Зұлмат жылдардың тек­піні Хамзаны да айналып өт­педі. Ол «халық жауы» ретінде 25 жыл­ға сотталып, азап пен тозақты кө­ріп қайтты. Хамза Есенжанов ең­бектерін насихаттауда көп еңбек сіңірген жанның бірі – тарихшы-өлкетанушы Сайлау Сүлейменов. Ол кісі жазушының өмірі мен шы­ғармашылығына арнап, бірнеше кітап шығарды. Архивтерде отыр­ды, деректер жинады. Сайлау аға­мен редакцияда тілдестік. Ол Хам­за Есенжанов туралы біраз құн­ды мәліметтер айтты.

Хамза неге сотталды?

– Хамза ағамен кездейсоқ та­ны­с­тым, – деп бастады Сайлау аға әң­гі­месін. – Қасымда «Ақ Жайық» три­­логиясының басты кейіп­кер­ле­рінің бірі Орынбек қажының не­мере­сі бар еді. Екеуміз де балықшы бо­ламыз деп, институтқа оқуға түс­кенбіз. Күннің жексенбі екенін де есімізден шығып кеткен. Қо­лы­мыз­да ауылдан келген аз-маз дәм­і­міз бар. Жазушылар одағына Хам-за ағаны іздеп бар­дық. Сондағы бір әйел «ондай бел­­­гілі адамдардың телефон-адре­сін кез келген адамға беруге бол­май­ды» деді. Салымыз суға кетіп тұр­сақ, ересектеу келген қазақ аза­маты жолықты. «Қал­таларыңда тиын­дарың болса, соны телефон-ав­томатқа салып, анық­тама бө­лі­мі­нен сұраңдар, сондағы қыз­дар із­деген адамның телефо­нын бі­ле­ді», – деді. Дереу телефон- автомат із­деп, сонда бардық. Бір кезде «әлееу» деген дауыс естілді. Әйел­дің үні. 

Досым бірден жайын айтып, Орын­бектің немересі екенін жет­кіз­ді. Әйелдің дауысы бірден өзге­ріп сала берді. 

– Қайынағаның атын бірден айт­пайсың ба? – деді.

Айтқан мекенжайға бардық. Жұм­сақ, жылы халат киген ағай ал­дымыздан шығып қарсы алды. Аман­дасып, қолымыздағы дәм са­лынған сөмкені ұстаттық. Ағамыз ел­ден келген балықты иіскеп, тебі­рен­гендей болып, омырауына бас­ты. Жеңгеміз бізді төрге алып шы­ғып, дастарқанға отырғызды. «Ай­­­­­­налайындар, мен қазір жазу жа­зып жатыр едім, сендерді жең­ге­­леріңнің қолына тапсырдым», – деді. Ағамен таныстық осылай басталды. 

Хамза Есенжанов 1920-1927 жылдары Жымпитыдағы же­ті жылдық мектепте оқыған. Мек­­тепте оқу қазақ және орыс тіл­­дерінде жүргізілген. Сол мек­теп­ті бітіргеннен кейін 1927 жылы әкесінің інілері Ғалымжан және Қайыржанның ақылымен болашақ жазушы Алматыға бет түзейді. Әуелі Алматы Зоотехникалық-мал дәрігерлік техникумына оқуға түсіп, 1929 жылға дейін оқиды. 1929 жылғы 1 қыркүйектен – 1930 жыл­дың 1 қыркүйегіне дейін жо­ғары оқу орнына түсу әзірлік кур­сы­ның тыңдаушысы болды да, кіш­кентай кезінен-ақ әдебиет пен өнер­ге өзін бейімдеген Хамза 1930 жы­лы Қазақстанда алғаш ашылған жоғары оқу орындарының бірі Қа­зақ педагогикалық институтына оқуға түседі. 

Кейін бір топ талантты жа­с­тар­мен бірге Ленинградқа аспиран­тура­ға оқуға кетеді. Жазушының дүр­белең жылдары сол кездері бас­талады.

«Әкесі мен шешесінен 9 жа­сын­да тұл жетім қалған баланы әкесінің інісі Қайыржан бауырына ба­сады. Жетімді жетелеп жүріп өсіріп, Шалқар көлінің жағасын­да­ғы кішкентай ауылдан Жымпиты уезіне әкеліп, бірінші кластан жетінші класқа дейін сонда оқыды. Кейін Алматыға кетті. «Хамза неге «ха­лық жауы» атанды?» деген сауал­ға мен де көп ойландым. Оның жары София Жақияқызы­ның анасы Ғалия мен Мағжан Жұ­ма­баевтың әкесі Бекен – туған аға­лы-қарындасты жандар. Хамза жақ­сы шығарма жазғандықтан Мағ­жан оны құрмет тұтқан. Бейім­бет­тен бата алған. Ілиястың ілти­патында болды. 

Біріншіден, Хамзаның туған жері – Ақжайық өңірі, Сы­рым Датұлы туған өлке. Жымпиты – Батыс Алашорданың отаны, ұясы. Сол жерде туып-өскен, білім ал­ған Хамза Батыс Алашорданың мү­шелері «халық жауы» болып, ұс­та­лып жатқанда қалай аман қал­сын дерсің.

Институтта оқып жүрген ке­зін­де Мағжан оның әңгімелерін оқып, оң бағасын беріпті. Ол кезде екеуі­нің туысқандық байланысы жоқ. Өзі Алашорданың отанынан шық­ты, екі бірдей бажасы «халық жауы» ретінде сотталып кетті. Қайын атасы Жақияның әкесі қа­жы болған, осының бәрін жинап кел­генде, жазушының жаладан құ­­тыл­масы анық еді», – дейді та­рих­шы. 

1937 жылдың 15 қыркүйек – 1 жел­тоқсан аралығында Алматыда жас жазушылар мен халық ақын­дарының екі айлық курсы болып өтті. Бұл курста жас әдебиетші ға­­­лымдар Қажым Жұмалиев, Мұ­ха­меджан Қаратаев, Өтебай Тұр­ман­жанов, Хамза Есенжанов та дә­ріс оқыды. Сондай-ақ халық ақы­ны Кенен Әзірбаев өз шығар­ма­шылық іс-тәжірибесімен жас әріп­тестерімен бөлісті. Есен­жа­нов­тың ғылым мен әдебиеттегі ал­ғаш­қы сәтті басталған қадамы көп ұзамай кесіліп қалды. Ол 1937-38 жылдардағы сталиндік-голоще­киндік зобалаңға ұшырап, үлкен террордың құрбаны болып, «халық жауы» атанып, партия қатарынан шы­ғарылып, репрессияға ұшы­ра­ды.

Қайыңның қабығына жазылған роман

Институтты жақсы бітірген жас жігіттер: Тайыр Жаро­ков, Хамза Есенжанов, Мәулен Балақаев, Мұхамеджан Қаратаевты Ле­нинградқа оқуға жібереді. Жа­зу­шы сонда оқып жүріп, өзінің кан­ди­даттық диссертациясын жа­зады. 

«Бір жексенбіде Нева өзеніне шо­мылып, жағасында күнге қыз­ды­рынып жатып, «шіркін, қазақ­тың даласына не жетсін? Ақшаң­қан киіз үйді жайлауға тігіп тастап, бие байлап, қымыз ішсе, ат баптап, бәй­геге қосса» деген арманын қа­тар­ластарына айтады. Кәрі Нева­ның құлағы жоқ. Желіп жүрген жел­дің тілі жоқ. Бірақ та өзімен бір­ге болған әріптестерінің бірі жет­кізген болуы керек. Яғни, Ле­нинг­радта жүріп, қайдағы фео­дализмді аңсау – ұлтшылдық емес пе? Осындай желбуаз сөз «жоға­ры­ға» жетті. Осының бәрі оның ар­тын қаз­ба­лап, ақырында жала­мен сот­талуы­на себеп болды. 

Хамза Есенжановты көрсет­кен­дер 1960 жылы анық­тал­ған. «Данадан даңғойлар ғана мін табады. Өйткені даңғойлар мен мақтаншақтар қызғаныш құ­ша­ғында өмір сүреді. Қызғаншақ­тық – жан мастығы. Қызғаншақтар мәңгі-бақи мас болып өтеді. Жақ­сыны жамандаумен өмір кешеді. Олар – рухани әлсіз жандар. Күш­тінің қадірін күшті біледі. Күштіні ба­ғалау үшін де күш керек» дейді дана халқым. 1938 жылы 19 нау­рызда Хамза ҚазПИ-де дәріс оқып тұрған жерінде тұтқындалды. Оған қылмыстық заңның №58-бабы бойынша «халық жауы» деген айып тағылды. Тап сол күні Сағыр Камлов, Хамза және басқалары Ал­маты қаласының Дзержинский көшесінің бойындағы түрмеге жа­был­ды. Хамза тұтқындалған ал­ғаш­қы күндері өзге де саяси тұт­қын­дардың отбасылары сияқты Со­фия апай мен Эмильге де оңай болған жоқ. Бір кезде қуаныш пен қиындықты бірдей бөліскен достар мен таныстар, қызметтестер қаты­гез билік жүйесінен сескенді ме, теріс айналды, тіпті тіке келіп қал­ған­ның өзінде танымайтын сыңай бай­қатты. 1939 жылы София Жа­қия­қызы Медициналық инсти­тут­тың «емдеу ісі» мамандығы бойын­ша өте жақсы деген дипломмен бі­тірді. Олар 1931 жылы ашылған Ме­дициналық институттың екінші түлектері болатын. Хамзаның елі мен халқының алдында Денсаулық сақ­тау комиссариатының Терапия бөлімшесін басқара жүріп, ғы­лы­ми-зерттеу жұмыстарын тоқтатқан жоқ. 1940 жылы «халық жауының» от­басы ретінде олар Алматыдан алас­татылып, Қызылжарға қоныс ау­дарды. Қызылжарға келгеннен кейін София Жақияқызын Октя­брь ауданына дәрігер етіп жіберді», – дейді Сайлау аға. 

Дәрігерлік қызмет атқара жү­ріп, ол күйеуін ақтау үшін күресті. Бір қиындықтың үстіне та­ғы бір қиын­дық жамалып, алты жа­сында бел­гісіз аурудан ұлы Эми­ль көз жұма­ды. Ұлының қазасын естіруге еш­кім бата алмайды. Жаман хабар­дан бейхабар жазушы әр хатында: «Эмикті бетінен папасы үшін бір сүй» деп жазады екен. Елден жа­зыл­ған хаттардың соңына көрші баланың қолы сызылып салынып, сәлем жолданатын. 

Сайлау аға Хамза Есенжанов «Ақ Жайық» трилогиясын лагерьде жүріп жазғанын айтады. «Ол туралы София апайдың естелігінде:

«Үйге келдік. Келісімен Хамза түн ортасында мені тұрғызды. Үйде апам бар болатын. Өзімен бірге ала келген көпшігін қолына ұстап алыпты. 

– София, лагерьде, түрмеде отыр­ғанда, жұмыс істеп жүргенде, қалт етіп қол босағанын пайдала­нып, «Көп жылдар өткен соң...» де­ген роман жазғанмын. Бақылау­шы­дан қорқып, жазғандарымды ба­сымдағы көпшіктің ішіне тыға бер­дім. Үшеуміз көпшікті сөгіп, қол­жазбаларды алайық, – дегені.

Қорқып қалған басым үрейім ұшып кетті. Сонда да көңіліне ке­лер деп ештеңе сездірмей, есікті мұ­­­­­қияттап кілттедім. Терезенің жа­­бынын Хамза өзі жақсылап жап­­ты. Көпшігінің ішінен жа­пырақ-жапырақ көп қағаз ақ­тарылып түсті. Қо­бы­рап кірленге то­лып кетті. Әлгіден қа­ғаздың неше түрін көруге бола­тын еді. Те­мекенің сыртқы қорабы, кі­таптың беттері, қол сүртілген май­лы қағаз, несін айтасың, әй­теуір қарын­даштың бояуы түсе­тін­нің бәріне жаза беріпті, жаза беріп­ті...» деп жазады. 

Жараны салатын да, жазатын да уақыт қой. Басы шырғалаңға түс­­кен 1938 жыл мен 1955-тің ара­сы – 17 жыл. 17 жыл ғұмыр аз емес. Жа­лындаған жас шағын түрмеге берді», – дейді.

Қиын-қыстау жылдарда жазу­шы өзінің шығармашылық құш­тар­лығын жоғалтпаған. Сүйген жа­ры София барлық қиындықты бір­ге бөлісе білді. 1951 жылы көп­тен күткен перзентіне әлі ақталма­ған Алаш қайраткері Әлихан Бөкейханның есімін берді. Бұл да Есенжановтардың бір ерлігі болар.

Жазушының сүйген жары Со­фия апайға жазған хатының бі­рін­де: 

«...Тағдырың бізді аямауға бет ал­ған екен. Біздің жастығымыз бен жа­лынымызды сөндірмекші. Тек бе­кем бол!.. Қазір жағдайым 1938 жыл­ғыдан да қиындап кетті. Жазу, оқу былай тұрсын, жұмыс істеуге де жібермей қойды. Біздің басы­мыз­ға түскенді болашақта ешкім­нің басына бермей-ақ қойсын! Мұ­ны менің осалдығыма балама. Ме­ні және мен секілді айып­тал­ған­дарды Орталық айрықша бақы­лау­ға алған көрінеді. Бір айдан соң деймін-ау, күні ертең бізді не күтіп тұрғанын кім білсін?! Не істейін, өмір солай бұйырса. Тек шыдаммен күту қалды бәрін. Саған да өте ауыр екенін білемін. Біле тұра, жа­зып отырмын. Қазір мезгіл қыс. Ең болмаса, жарық жазға жетсем...» деп жазады. 

25 жылға сотталып, 17 жыл ғұ­м­ы­рын түрмеде өткізген, жастық жа­лынын лагерьге берген жан мұ­қалмай, қайырылмай, елге кел­ген­нен кейін де өмірін шығармашы­лық­қа арнады. «Ақ Жайық» три­­­­логиясына Мемлекеттік сый­лық берілді. 

Тарихшы Сайлау Сүлейменов Со­фия Тастемірқызын қазақтың тұң­ғыш дәрігер қыздарының бірі еке­нін айтады. «Гүлсім Асфен­дия­рова, Аққағаз Досжанова, Райхан Сат­паева секілді болар ма еді, кім білсін? Апай өз таңдауын жасады. «Ол: «Тағдырды екі қинау жарамай­ды» деп жатады ғой. Егер Хамзе­кем­­нің босқа кеткен он жеті жы­лын қайтарып беретін болса, мен тағдырымды екі қинауға бармын» деп жазды», – дейді. 

Хамза Есенжанов туралы бір ма­қаламен айтып тауыса алмаспыз. Қайсар қазақтың шығармалары­ның өзі бірнеше мақалаға жүк бо­лары сөзсіз. Биыл София апайдың туғанына да 100 жыл толыпты. Ол кі­сінің өмірі де бір роман жазуға тұрар­лық дүние. «Тек назардан тыс қал­маса екен», – деп уайымдайды та­рих­шы. Ал «Ақ Жайық» пен «Ағайын­ды Жүнісовтер» секілді көр­кем дүние тудырған қалам­гер­дің әдебиеттегі ғұмыры мәңгілік.

Гүлзина БЕКТАС