Маңғыстауда мектеп түлектері арасындағы, Павлодардағы «Жас сарбаз» облыстық мамандандырылған әскери мектеп-лицей-интернатында болған немесе Қызылорда облысы Байқоңыр қаласында болған жасөспірімдер арасындағы төбелес секілді келеңсіздікке көз жұма қарауға болмайды. Төбелес – әуелі балалар арасындағы әлімжеттікті ушықтырып, бала психологиясының, құқығының бұзылуына алып келу қаупі бар құбылыс.
Сарапшы мамандар балалар арасындағы төбелестің өршуіне тәлім-тәрбиенің ықпалы көп екенін айтады. Сонымен қатар буыны қатып, санасы орнықпаған балалар арасындағы төбелеске кейбір қалыптасқан ұр да жық дүниетаным мен ұстаным қауесетінің де әсері көп. Кейбір әлімжеттік мәселелерді «авторитет», «абырой» ұғымында бейнелеудің де ықпалы аз емес.
– Біз кезінде үлкендерден, ата-апаларымыздан батырлар жырын, халық ауыз әдебиетінің ерлік дастандарын, ертегілерді көп тыңдап өстік. Ерлік, өрлік, елдік мәселелердің қалай қалыптасу керегін санамызға халқымыздың рухани қазыналары арқылы сіңіріп өстік. Қазіргі балалар қазақтың мол рухани қазынасынан қол үзіп қалды. Оларды қолындағы телефон тәрбиелеп жатыр. Әлеуметтік желілердегі елеп-екшелмеген ақпарат тасқыны бірінен кейін бірі балалардың санасына әсер етіп, тұрақты мінез-құлықтың қалыптасуына да кесірін тигізіп жатыр. Салдарынан балалар шыдамсыз, «тыз етпе», өзімдікі ғана дұрыс дейтін менмен болып өсіп келеді. Егер төбелес төркініне үңілетін болсақ, жеке адамның дүниетанымы мен ұстанымы мәселесіне жолығамыз. Әркім өзінікін дұрыс санау салдарынан мұғалім, мектеп, бала, ата-ана арасындағы байланысқа белгілі бір дәрежеде сызат түсіп, бала тәрбиесін қолдан шығарып алдық па деп ойлаймын, – дейді Мәжіліс депутаты Данияр Қасқарауов.
Қазір балалар тәрбиесінде әлеуметтік желінің рөлі басым екенін жоққа шығаруға болмайды. Оқу-ағарту министрлігінің бастамасымен UNICEF-пен бірлесе жүргізген Kazakhstan Kids Online ауқымды зерттеуі негізінде Қазақстанда балалардың интернетті пайдалануымен байланысты елеулі сын-қатерлердің бар екені анықталған. Зерттеу нәтижесінде балалардың 5%-ы желіге алғаш рет төрт жаста, кей жағдайда тіпті одан да ерте жаста кіреді. Ал 9-10 жас аралығындағы балалардың 60%-ы және 11-12 жас аралығындағы балалардың 66%-ы әлеуметтік желілер мен ойын платформаларында өз аккаунттарын ашқан. Мұндағы алаңдатарлық мәселе − балалардың 15,3%-ы күнделікті және апта сайын немесе кем дегенде айына бір рет интернетте жағымсыз контентпен бетпе-бет келу арқылы (11,7%-ы) күйзеліске ұшырайды. Бұл өз кезегінде балалар арасындағы қылмыстың артуына әсер етпей қоймайды.
Оқу ағарту министрлігі баспасөз қызметінің бізге берген мәліметіне сүйенсек, министрлік мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп білім беру ұйымдарын техникалық қауіпсіздік құралдарымен жарақтандыру, нормативтік-құқықтық актілер енгізу жұмыстарын жүзеге асырып, балаларды қорғау жөніндегі кешенді жоспар және буллингке қарсы бағдарлама қабылдады. Психологиялық қызметтердің жұмысын күшейтуге басымдық беріп отыр. Сондай-ақ министрліктің мәліметінше, биылдан бастап еліміз бойынша 2 миллионға жуық оқушы «ДосболLike: достық қолын соз» акциясына қосылды.
− Бұл бағдарлама биыл наурыз айында пилоттық режимде басталды. Сәтті апробациядан өткеннен кейін «ДосболLIKE» бағдарламасын бүкіл ел аумағында кеңейту жоспарлануда. Аталған бағдарлама қауіпсіз оқу ортасын құру үшін маңызды қадам, онда әрбір бала өзін қорғалған сезініп, өсіп-өркендей алады, − дейді Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің төрағасы Насымжан Оспанова.
Маманның айтуынша, бағдарлама оқушылар арасында ғана емес, студенттердің жанжалдарға сындарлы жауап беру дағдыларын қалыптастыруға, балалардың әлеуметтік-эмоционалдық дағдыларын дамытуға, тұлғааралық және топаралық қатынастарды оңтайландыруға, балалардың субъективті әл-ауқатының деңгейін арттыруға бағытталған. Дегенмен бұл бағдарламаның балалар арасындағы жаппай төбелес мәселесін азайтуға қаншалықты әсер ететінін уақыт көрсете жатар.
Қазақстанның Еңбек Ері, білікті педагог Аягүл Миразованың айтуынша, балалар арасындағы төбелес – ең алдымен үйдегі тәрбиенің жемісі. 90-жылдардан кейін ата-аналардың балаға қарайтын уақыты болған жоқ. Тұрмыстың қамымен бала бағусыз қалған кездер болды.
− Қазір баланы еркін өсіру, бетінен қақпау, айтқанының бәрін орындау керек деген түсінік пайда болыпты. Бұл, әрине керек. Бірақ баланың бәрі туабітті ақылды, ақ пен қараны ажырата алатын кемеңгер болып тумайды. Қанмен келетін қасиет те бар. Алайда біреуге әлімжеттік көрсету − әдепсіздік, тәрбиесіздікті білдіреді деп баланың құлағына үнемі құйып отыру керек. Адамдар арасындағы мейірім, сыйластық, бір-біріне қамқор болу секілді асыл қасиеттерді бала бойына жастайынан сіңіре беру керек. Адам бойында жақсы да, жаман да мінез-құлықтың болатынын бала түйсініп, түсініп өсуі керек. Кешірімді болуды үйренуі керек. Отбасындағы тәрбиені балабақшада, мектепте жүйелі түрде сабақтастықта, жүйелі түрде, жібін үзіп алмай жалғастыра отырып, жасөспірімнің бойына еге білуіміз керек. Ата-ана, мұғалім, бала арасындағы қарым-қатынасты реттей отырып, тұлға қалыптастыруға басымдық берілуі қажет. Балаларға қатаң талап қоюдың ешбір сөкеттігі жоқ. Әрине, баланың сөзін сөйлеп, оны қолдаудың жөні бөлек. Бірақ әр нәрсенің шегі, орны бар екенін ұмытпауымыз керек, − дейді тәжірибелі ұстаз.
Сондай-ақ Аягүл Төреқызы «Қанша жерден коммунист болсақ та, Құдай сақтасын, Құдайға тәубә» деп бір Алламызды естен шығармадық», – қазір әлеуметтік желілер арқылы жалған намысты насихаттау, ата дінге, ұлттық құндылыққа топырақ шашу етек алып кеткеніне қынжылысын білдірді.
− Қазір теріс ағымдағы уағыздардың дәурені жүріп тұрғанын өздеріңіз де білесіздер. Естіп те, көріп те жүрміз. Балаға сырттан әсер ететін күш көп болып тұр. Мұның бәрі ұлттық тәрбиені мансұқтауға дейін жетті. Қазақ «балам үйде, қылығы түзде» дейді. Сондықтан еліміздің болашағы жас буын ұрпақты қоғам болып, мемлекет болып бәріміз жұмылып елдік, мемлекеттік, ұлттық мүдде тұрғысында тәрбиелеуге атсалысуымыз керек, − деді ол.
Кейбір зерттеулерге көз жүгіртер болсақ, елімізде әрбір үшінші оқушы әлімжеттікті басынан өткереді екен. Ал мұндай мәселелерді көп жағдайда балалар ата-анасынан жасырады. Еліміздегі суицидтің өршуіне балалардың өзіне жасалған әлімжеттікті жасыруының да әсері бар екені жасырын емес.
UNICEF-тің дерегіне сәйкес, 2023 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстан суицид статистикасы бойынша 178 елдің ішінде 19-орында тұр. 100 мың тұрғынға шаққанда 17,6 жағдайдан келеді. Ал балалық шақтың ұзақтығы мен қорғалу индексі бойынша 180 елдің ішінде 50-ші орында тұр. UNICEF сарапшыларының айтуынша, өңірлер арасында суицидтің өршуі байқалады. Өз-өзіне қол салудың жоғары деңгейі − Түркістанда (36 жағдай). Өз-өзіне қол салу әрекеттерінің өсуі Түркістан (30-дан 46-ға дейін), Ақтөбе (16-дан 21-ге дейін), Атырау (8-ден 14-ке дейін) облыстарында анықталған. Көріп отырғанымыздай, елімізде, әсіресе өңірлерде балалар арасында өз-өзіне қол жұмсау статистикасы артпаса, азаймай отыр. Сондықтан жасөспірімдер арасындағы кез келген әлімжеттік мәселесіне бейжай қарауға болмайды.
− Ахуалды ушықтырмай, кең көлемді әлеуметтік зерттеулер жүргізіп, балабақшадан бастап, ЖОО-ға дейінгі тәрбие жұмыстарының қаншалықты тиімді екені, қоғамдық-әлеуметтік ортаның қазіргі жағдайы және оның ұрпақ тәрбиесіне қалай әсер етіп жатқаны, отбасындағы тәрбие мәселелері жан-жақты, әрі шын бағалануы қажет. Осы әлеуметтік зерттеулері нәтижесіне сүйене отырып, Ішкі істер министрлігі өздерінің ұрпақ тәрбиесіне байланысты жоспарларына тиімді өзгерістер енгізуге тиіс. Кәмелеттік жасқа толмағандардың істері жөніндегі учаскелік полиция инспекторларының қызметін ұйымдастыру қағидаларын қайта қарау маңызды, − дейді Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Аманжол Әлтай.
Қазір қоғам ертеден негізі қаланған отбасы институты, бала тәрбиесі институты секілді қалыптасқан дәстүрлі қағидалардан қол үзіп қалды. Салдарынан ата-ана мен бала арасындағы рухани байланыс әлсіреді дегенді жиі естиміз.
− Қазақ «Тәрбие басы – талбесік» деп бекер айтпайды. Шындығында, біз кейінгі уақытта отбасы институтын құлдыратып алдық. Қазір толық отбасылар саны кеміді. Баланы анасы немесе әкесі ғана тәрбиелеп отырған, жалғызбасты жанұя көп. Салдарынан бала тәрбиесі ақсап тұр. Меніңше, бала үнемі бақылауда болуы керек. Балаға ата-ананың мейірімі, ата-ана махаббаты ауадай қажет. Ата-ана сүйіспеншілігіне бөленіп өспеген баланың бойында психоэмоционалды күй өте күрделі жағдайда қалыптасады. Сондықтан шамшыл, кекшіл, өкпешіл балалар өсіп, қалыптасады. Бұл – үлкен мәселе. Ата-ана мың жерден жұмысбасты болса да балаға көңіл бөлуі, назар аударуы керек. Мысалы, халықаралық мектептерде үнемі ата-аналар күні ұйымдастырылады. Ата-аналар бір-бірімен танысып, әртүрлі спорт ойынына, конкурстарға, жарыстарға қатысып жүреді. Баламен бірге уақыт өткізеді. Осы тәжірибені жалпы білім беретін мемлекеттік мектептің бәріне енгізу керек. Балалардың психологиялық мінез-құлқын бақылауға алу керек. Балалар арасындағы кикілжіңді ушықтырмай, татуласуға үйрету керек, − дейді Сенаторлар кеңесінің мүшесі, қоғам қайраткері Динар Нүкетаева.
Оның айтуынша, балалар арасындағы төбелес баланың келешек өміріне де әсер етіп, бала психологиясында ізін қалдырмай қоймайды. Әскердегі әлімжеттіктің болуына бала бойында кішкентайынан қалыптасқан кекшілдіктің немесе менмендіктің де тигізер ықпалы бар.
− Бәрімізге мәлім, соңғы жылдары әскердегі әлімжеттік салдарынан әскерлеріміз мүгедек болып оралып жатқаны немесе тіпті өлім-жітімнің тіркеліп жатқаны да жасырын емес. Сондықтан әлімжеттік мәселесін зерттеу керек. Бүгінде обал, сауап, ұят деген ұғымдарды теріске, жоққа шығаратындар шоғыры өсіп келе жатқанын байқаймын. Бұл – ұлттық тәрбиеге төнген үлкен қауіп, − деп Динар Нүкетаева кеңестік кезеңде әскерде қалыптасқан біреуді өзіне бағынышты қылып, қысым көрсету, біреуді кекету-мұқату секілді әлімжеттік ұғымдардың әлі де болса жойылмауына алаңдаушылық білдірді.
Мемлекеттік деңгейде алаңдатушылық тудырып отырған балалар арасындағы төбелес, әлімжеттік мәселесінде ата-аналарға, оқу орындарына қойылатын талап пен тәртіп қатаң қадағаланбақ. Оқу-ағарту министрлігі мектептерге әлемдегі ең үздік тәжірибе – финдік Kiva анти-буллинг бағдарламасын енгізуде. Сондай-ақ барлық мектепте «Біртұтас тәрбие бағдарламасы» қолға алынып жатыр. Нәтижесінде, әр өңірде бала құқықтары жөнінде уәкіл қызмет ететін болады. Егер баланың құқығы мен мүддесі бұзылған жағдайда ата-аналар, балалар және басқа да арызданушылар сол уәкілдерден көмек сұрай алады. Олар баланың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғаны жөніндегі өтініштерді, жергілікті атқарушы органдар мен басқа ұйымдардың әрекеттеріне немесе әрекетсіздігіне қатысты шара қабылдайды. Ал бұл шаралардың нәтижесі келешекте өз жемісін беруге тиіс.
Қалай десек те, жасөспірімдер арасындағы жаппай төбелес мәселесі – қоғамда, бала психологиясында жақсы әсер қалдырмайтыны шындық...
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ