Әлемдегі ең бай елдердің шикізат ресурстары мүмкіндіктерін ескерсек, кем дегенде халықтың өмір сүру деңгейі төмен болмауы керегін көреміз. Бірақ еліміздегі объективті талдау нәтижелері бойынша Үкімет пен әкімдердің есептері өңірлердегі нақты көрініске сәйкес келе бермейді. Мұның себебі неде?
Аймақтық саясат 90-жылдардың ортасынан бастап салмақты және теңдестірілген әлеуметтік-экономикалық саясаттың маңызды құралы ретінде қалыптаса бастады. Дегенмен ол одақтың ыдырауынан туындаған әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың салдарын жоюға бағытталған еді. Бүгінде өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде алшақтық бар.
Атап айтқанда, жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің негізгі көрсеткіші бойынша Қазақстан өңірлері арасындағы алшақтық жылдан-жылға қысқарудың орнына өсу үрдісіне ие болып отыр. Мысалы, бұл көрсеткіш 1999 жылы 6,6 еседен 2022 жылы 12 есеге дейін ұлғайған. Сондай-ақ егер 2012 жылы халықтың жан басына шаққандағы орташа ақшалай кіріс деңгейі бойынша алшақтық 3,8 есе болса, 2022 жылы 4,13 есеге жеткен.
Жалпы, бүгінде Қазақстанда өңірлердің экономикалық даму деңгейлерін теңестіру үшін алғышарттар жасалмағанын атап өтуге болады. Өңірлік саясатты жүргізу шеңберінде қабылданатын тұжырымдамалық және бағдарламалық құжаттарда өңірлердің экономикалық және әлеуметтік даму деңгейлерін теңестірудің нақты тетіктері мен құралдарын әзірлеу бойынша өзекті міндеттер жоқ. Бұл жағдайда жалпы аймақтық саясаттың тиімділігі туралы айтудың қажеті болмайды. Тиімсіз аймақтық саясаттың салдары, бір жағынан, әлеуметтік шиеленістің өсуіне әкелуі мүмкін. Егер халық уәде етілген игіліктердің жүзеге асырылмайтынын көрсе, бұл наразылықтың өсуіне себепкер болады. Адамдар өздерін назардан тыс қалғандай әділетсіздік күйін сезінуі мүмкін.
Екінші жағынан, көші-қон мәселесі күшейеді. Халық жақсы мүмкіндіктерге қол жеткізу мақсатында дамыған аймақтарға немесе тіпті елден тыс жерлерге көшуге ұмтылады. Бұл әр өңірдегі халық саны бойынша теңсіздікті арттырып, көшіп кетуші және көшіп келуші аймақтарда қосымша проблемалар туындатады.
Үшіншіден, экономикалық жағдай нашарлайды. Инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы және өмір сүру деңгейінің төмендігі еңбек өнімділігінің бәсеңдеуіне, сондай-ақ әлеуетті инвесторлардың жобадан бас тартуына әсер етеді. Нәтижесінде, экономикалық өсуге кедергі келтіреді.
Қазіргі заманғы кәсіби емес басқару менеджменті осы жағдайға өз септігін тигізуде. Сарапшылар кейде: «Бүгін көп нәрсеге қабілетті басқарушыларды бәрін жасауға дайын басқарушылар» алмастырды деп жатады. Мысалы, Мемлекеттік басқарудың макродеңгейінде маңызды мемлекеттік және салалық бағдарламалар қабылданады, оларды іске асыру өңірлердің дамуына да елеулі әсер етуі тиіс сияқты. Бұл, ең алдымен, индустриялық-инновациялық, агроазық-түлік, ауылдық аумақтарды дамыту, әлеуметтік реформаларды тереңдету және тағы басқалар. Сонымен қатар оларды өңірлерде іске асыру тәжірибесі өңірлік бағдарламалар көбіне бағыттар бойынша да, мақсаттар бойынша да жоғарыда аталған бағдарламалармен корреляцияланбайтынын көрсетеді.
Тіпті, мемлекет ұлттық жобалар сияқты жоспарлау құралына көшті. Бүгінде, әсіресе ұлттық аудиторлық бюроның аналитикалық зерттеулерінің қорытындысы бойынша, барлық дерлік ұлттық жоба аз немесе мүлдем тиімсіз екені анық. Сонымен қатар ұлттық жобалауға көшуге байланысты барлық негізгі мемлекеттік бағдарлама нәтижесіне талдау жүргізілместен, өз жұмысын тоқтатты.
Осыған байланысты өңірлер түсініксіз жағдайда қалып отыр: олар бағдарланған мемлекеттік бағдарламалар жоқ, ал экономиканың мезодеңгейіндегі ұлттық жобалардың нақты сұлбасы белгісіз және тек виртуалды қаржыландырумен қамтамасыз етілген. Нәтижесінде, 10 ұлттық жобаның 7-і кепілге қойылған индикаторларға жетпей, іс жүзінде тоқтатылды.
Бірнеше жыл бойы ұмытылып келген өнеркәсіптік саясат тұжырымдамасы заңнамалық деңгейде қабылданғаннан кейін жүзеге асырылуы көптеген сұрақ туғызады. Сонымен қатар сарапшылар қоғамдастығы арасында өнеркәсіптік саясат және оның ракурсы саналатын индустриялық-инновациялық саясат – аймақтық ұғым ба деген сұрақ талқылануда. Шын мәнінде, оның жауабы қарапайым: аймақтар өз шекараларында индустриалды немесе өнеркәсіптік саясат жүргізе алмайды. Өйткені индустриалды реформаларды жүргізуде тәуелсіз әрекет ету маңызды, ал әзірге бұл мүмкін емес.
Шынында да, елдің бірыңғай ұлттық экономикалық кешені жағдайында өңірлердің ресурстық әлеуетіне байланысты мамандануын ескере отырып, өнеркәсіпті дамытудың өңірлік пропорцияларын қамтамасыз ету маңызды. Сонымен қатар бұл аймақтардың шекараларын мойындамайтын кластерлік саясатқа қайшы келеді. Мұның бәрі жергілікті өзін-өзі басқару тетіктері мен құралдарының толық жұмыс істеуіне кедергі. Заңнамалық база бұл бағытта 20 жылдан астам уақыт бойы жетілдіріліп келеді, бірақ әлі нақты нәтиженің ауылы алыс. Жалпы, мемлекет жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға мүдделі емес деген ой келеді. Мұнымен мәселе толығымен шешілмейді, өйткені билікті нақты орталықсыздандыру – белгілі бір топтардың мүддесіне қайшы келуі мүмкін.
Мұндай жағдайда еліміздің өндірістік күштерін аймақтарға орналастырудың ұтымдылығы туралы айтудың қажеті жоқ. Өйткені бүгінде шешілуі қиын келесідей мәселелер бар:
Біріншіден, Астана мен ірі қалалар Үкіметтен көбірек инвестициялар мен назарын алуда, бұл қалалар мен ауылдық жерлер арасындағы айырмашылықтардың одан әрі артуына әкеледі. Екіншіден, табиғи ресурстарды (мұнай, газ, металл кендері) өндіруге маманданған өңірлер экономиканың әртараптандырылмауынан және әлемдік нарықтардағы осалдықтан зардап шегеді. Үшіншіден, кейбір аймақтар табиғи ресурстарды дұрыс пайдаланбау салдарынан экологиялық проблемаларға тап болуы мүмкін, бұл ең алдымен халықтың денсаулығына әсер етеді.
Жоспарлау дәуірінде өндіргіш күштерді орналастырумен ең маңызды деңгейде айналысқанын есте ұстаған жөн деп ойлаймын: Министрлер кеңесі – мемлекеттік жоспар – ғылыми институттар бәрін ұсақ-түйекке дейін жан-жақты пысықтайтын еді. Бүгінде бұл атымен жоқ. Тіпті, инвестициялық жобалары тізіміне цемент зауыттарын салу инновациялық жоба деп белгілеген кездер де болды. Олар да барлық жеңілдік пен преференцияға ие болды.
Күн тәртібінде не істеу керек деген қарапайым да өзекті сұрақ туындайды. Жалпылама түрде мыналарды ұсынуға болады:
Өңірлік менеджменттің сапасын арттыру міндетін шұғыл және кідіріссіз шешу қажет. Бұл мәселеде қайта даярлау жеткіліксіз, басқару кадрларын жұмсақ ротациясымен біріктіру қажет; кадрларды іріктеу реформаларды жүзеге асыруға жүйелі көзқарас бойынша олардың білімі мен тәжірибесін бағалау негізінде жүзеге асырылуы тиіс; жұмсақ ротация кезінде басқарушылық істерге мемлекеттік көзқараспен тәжірибелі басқарушылардың әлеуетін сақтауды есте ұстаған жөн.
Соңғы уақытта басқару жүйесіне жасанды интеллект (ЖИ) технологияларын енгізу мәселесі барған сайын артып келеді. Осыған байланысты жасанды интеллекттің елеулі кемшіліктері бар екенін есте ұстаған жөн, бұл туралы ноу-хаудың лоббистері үндемей келеді. Бір жағынан, ЖИ «қоректенетін» деректер дұрыс болмауы мүмкін. Деректердің шектеулі санына байланысты ЖИ объективті шындық туралы қорытынды жасай алмайды – ол өзінің шындығын жасайды, әсіресе дұрыс емес статистиканы қолданғанда. Екінші жағынан, машиналық оқыту адамның миы сияқты жұмыс істемейді, сондықтан жүйені алдау өте оңай. Үшіншіден, ЖИ өзінің бенефициарлары деңгейінде шешімдер шығарады, оларға жергілікті өзін-өзі басқару органдары кіруі мүмкін. Әрқашан жасанды интеллект пен табиғи интеллект арасындағы айырмашылық неде деген сұрақ туындауы керек. ЖИ – бұл мәліметтер базасында жұмыс істейтін, бірақ шешімдер үшін жауап бермейтін «темір». Ал табиғи интеллекттің жаны, ар-ожданы және қабылданған шешім үшін жауапкершілігі бар, ол заңсыз шешім қабылдағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Осылайша, жергілікті атқарушы органдар деңгейінде жасанды интеллект технологияларын қолдану басқару шешімдерінің сапасын көтеруге мүмкіндік бермейді. Бірақ сәтсіз шешімдер үшін жауапкершілікті жасанды интеллектке ауыстырудың прецедентін құруы мүмкін;
Әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыру жөніндегі нақты нәтижелерді оның негізіне қоя отырып жергілікті жерлерде атқарушы биліктің қызметін рейтингтік бағалау практикасын қайта жаңғырту қажет болуы мүмкін. Көрсеткіштер жиынтығына негізделген бұрын қолданылған тәсіл бәсекеге қабілеттілік рухын оятып және жергілікті биліктің нақты күш- жігерінің максималды объективтілігіне ықпал етпеді;
Мемлекеттік құрылымды (министрліктер, агенттіктер және т. б.) құру қажеттілігі туындады деген ой туады, ол жүйелі тәсілді талап ететін өңірлік даму проблемаларымен толық және толық жауапкершілікпен айналысатын болады, ал қазір ұлттық жобаларға «көмілген» қазіргі министрліктер қамтамасыз ете алмайды;
Донор-өңірлер мен дотациялық өңірлер арасындағы бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жөнінде шаралар қабылдау қажет, мұндай шешімдер кешенді көзқарасты талап етеді. Бюджетаралық қатынастардағы теңгерімсіздікті жою үшін әкімдер мен министрліктер арасындағы үйлестіруді жақсарту, бірыңғай ақпараттық базаны енгізу және шынайы статистиканы қамтамасыз ету қажет. Тек осы шарттар орындалған кезде ғана ЖИ сияқты заманауи технологияларды сәтті енгізуге болады. Бұл бюджет қаражатын басқару процесін оңтайландыруға және оларды пайдалану тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді;
Реформаларды бір жерден бақылауға мүмкіндік беретін практикалық бағыттағы ғылымды іске қосу керек. Бүгінде Ұлттық экономика министрлігінің жанындағы Экономикалық зерттеулер институты ведомство жанындағы «арифмометр» рөлін атқаратын көлеңке іспетті. Осыған байланысты өңірлік саясат жөніндегі мамандандырылған мемлекеттік органды құрумен қатар, оның жанында практикалық бағыттағы қуатты ғылыми институт құру қажет.
«Аймақтық саясаттағы қателіктерді болжауға және алдын алуға бола ма?» деген сұрақ туындайды. Әрине, жоғарыда аталған мәселелерді дұрыс сақтау және жүйелі түрде шешу арқылы алдын алу шараларын болжауға және қажетті шешімдер қабылдауға болады. Алайда бұл мәселе сол қалпында қалуда. Мұндай күрделі, өмірлік маңызды міндеттер тек нақты іс-әрекеттерді емес, сонымен бірге жауапты органдардың ерекше назар аударуын қажет етеді. Тұтастай алғанда, тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның өңірлік саясатының нәтижелерін бағалай отырып, өңірлердің даму көрсеткіштерін теңестіру саясаты әзірге көңіл көншітерлік деңгейге жеткен жоқ. Егер қазір жағдайды түзету үшін шаралар қабылданбаса, ертең кеш болады. Ал оны қалпына келтіру үшін көп уақыт пен күш-жігер қажет.
Еділ МАМЫТБЕКОВ,
Сенат жанындағы Сенаторлар кеңесінің мүшесі