Археологтар Шет ауданындағы Талды тарихи-археологиялық паркінің аумағындағы қорғандардың бірін қазу кезінде біздің заманымызға дейінгі 2,5 мың жыл бұрынғы дәуірге жататын бірегей жәдігер тапқан болатын. Олар іші ат әбзелдеріне толған қазанды зерттеу көптеген құнды мәлімет беретініне сенімді. Иілген үш аяқты, мыстан құйылған жәдігер – Орталық Қазақстан өңірінен табылған алғашқы қазан. Ол хан ордасынан 200 метр қашықтықта, қорғандардың ішінде емес, бөлек көмілген екен.
Мұндай қазандар көбіне Жетісу өңірінен табылатын. Археологтардың айтуынша, бұл – сақ дәуірінде орталық пен оңтүстік елі арасында тығыз байланыс болғанының дәлелі. Енді оның сыртындағы күйеден де ақпарат алу қажет. Толық зерттеу үшін қазан радиокөміртекті анализ жасайтын Польша, Литва, Ирландия, Румыния, Венгрияға жіберілуі мүмкін.
– Қазіргі ғылым талаптары жоғары ғой. Бірден бәрін жұлып алмай, рентгенге түсірдік, КТА-дан өткіздік. Зерттеу кейінгі технологияны пайдаланып жүргізіледі. Мұның ішінен біраз құнды қызық дүние табылады деп есептейміз, – дейді «Тарихи-мәдени мұраны сақтау орталығы» КММ директоры Түлкібай Төлеуов.
Айта кетсек, Талды қазанының салмағы – 25 келі, диаметрі – 41 сантиметр, биіктігі – 34 сантиметр. Бұл Талды саябағынан табылған жалғыз олжа емес. Басқа обадан пышақтар, қанжарлар, тас жебелердің ұштары және басқа да ежелгі тұрмыстық заттар табылып отыр.
Қазба жұмыстарына қарағандылық ғалымдар мен Е.Бөкетов атындағы ҚарУ 120-дан астам студенті қатысады. Темір қанжар және рәсімдерге арналған ыдыс – археологтардың тағы бір олжасы.
Байқасқа қорымында үш қорған зерттелді. Тарихшылар бұл қорғандар белгілі бір ережемен салынғанын анықтады. Бұл – бірнеше мың жыл бойы қорғандардың пішінін сақтауға мүмкіндік беретін белгілі бір құрылыс әдістері. Темір қанжар да осы жерден табылды.
– Бұл өте қызықты, өйткені темір топырақта қалып қойса, нашар сақталады. Бұл жерде жағдай оңтайлы болған сияқты. Бұл қанжар – скиф-сақ триадасына кіретін пышақ қаруы. Біздің дәуірімізге дейінгі III–II ғасырлардағы қанжар, сақ дәуірінен ғұн-сармат кезеңіне өту уақытына жатады. Акинактың ыңғайлы тұтқасы, түзу крест, қисық шыңы және қан ағызатын ойығы бар, – дейді «Археологиялық зерттеулер» ЖШС директоры Ерлан Әміров.
Қорғандарды зерттеу арқылы ғалымдар ежелгі жерлеу рәсімдерін қадағалай алады. Ерлан Әміровтың айтуынша, табылған заттар әлеуметтік стратификацияны да көрсетеді. Шағын, орта және үлкен қорғандар табылды. Олардың биіктігі қайтыс болған адамның материалдық байлығын немесе әлеуметтік мәртебесін білдіреді деп болжануда.
Сондай-ақ салттық мақсаттарға қажетті керамикалық ыдыс табылды. Мұндай қорытынды оның орналасуына байланысты жасалады. Ыдыс бетіне орнатылып, оның үстіне қорған тұрғызылған.
Археологтар Ақкезен қорымында жалғасы бар қорымды зерттеуді жалғастыруда. Бұл құрылым бас қорғаннан және шығысқа қарай екі доғалы тастан жасалған екі серіктес қорғаннан тұрады. Олар кішкентай тас үйінділермен аяқталады.
Ғалымдардың бірнеше ұрпағы бұл құрылымдарды кім, не үшін және қашан салғаны туралы құпияны ашу үшін зерттеу жүргізуде. Бұл Орталық Қазақстан аумағында өмір сүрген белгілі бір халық деген негізгі пікір бар. Оларда жерлеу үйінділерін ескілеріне бекіту дәстүрі болғанға ұқсайды.
– Талдыда ғұн – сармат дәуірінің ескерткіштері (б.з.д. III ғасырдан б.з.д. III ғасырға дейін) ежелгі сақ қорғандарына байланған деп есептейміз, – дейді Еран Әміров. – Біз бұл гипотезаны қазба жұмыстары барысында жүйелі түрде растаймыз. Қосалқы қорғандарда жерлеу сирек кездеседі. Біз қола қазандық пен темір найза ұшын таптық.
Талды саябағында қазба жұмыстары жалғасуда. Тарихи ескерткіштерге бай Қарағанды даласы ғалымдармен тағы қандай құпияларды бөлісетінін кім біледі.
Қарағанды облысы,
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ