Балалар әдебиеті – әрбір ұлттың, маңдайына басып ұстайтын әдебиеті болуға тиісті. Өйткені ол бүгінгі сәби, өспірім, жасөспірім, жас өркенді тәрбиелейтін, қала берді ертең өмірге келетін сәбилерді тіршілік сырына баптайтын, мәпелейтін рухани уыз. Осы тұрғыдан алғанда балалар әдебиеті болашақтың әдебиеті деуге болады. Болашақтың әдебиетіне еліміз, мемлекетіміздің ертеңі жарқын болсын деген әрбір азамат аса жауапкершілікпен қарауға тиісті. Бүгінгі жасөспірім қандай тәрбие көреді? Ертең қазақ қоғамының сондай перзентіне, сондай айтулы азамат, қажырлы еңбегін халқына арнайтын қайраткеріне айналады. Бүгін балалар әдебиетін қалай жасаймыз? Ертеңгі ұрпақ соны оқып, танып, біліп, соның рухында тәрбиеленеді. Демек, бүгін біз балалар әдебиетін жасай алсақ, қоғамның ертеңін дұрыс тәрбиемен қамтамасыз ете алғанымыз. Ертеңгі ұрпаққа бүгіннен рухани уыз қалыптастыра алмасақ, онда кеш қалғанымыз. Ертең кеш болады.
Қазақ балалар әдебиеті сыншысы Құлбек Ергөбектің Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған «Адамның бір қызығы бала деген...» кітабы осы арнадан келіп шығады, осы талаптарға жауап береді.
Құлбек Ергөбек – танымал әдебиет сыншысы. Әдебиет сыншысы болғанда да Құлбекті алдымен қазақ, қазақ қана емес күллі түрік жұртына танытқан балалар әдебиеті сыны деп ойлаймын. Ол қазақ балалар әдебиеті тағдыр-талайына аянбай араласып, табан аудармай еңбек етіп келе жатқалы қашан. Осы жарты ғасыр ішінде ол балалар әдебиеті қаламгерлерімен жақын араласты, сырласа жүріп олардың жазушылық лабораториясына енді. Балабақшаға Ә.Дүйсембиевпен бірге барып бүлдіршіндермен, мектепке бірде М.Әлімбаевпен, тағы бірде Б.Соқпақбаев, С.Омаровпен бірге барып, балалармен сырласты. Құлбекті кезінде Б.Соқпақбаев, С.Омаров, М.Әлімбаев «Балалар әдебиеті» кеңесіне – Жазушылар одағына тартты. «Менің атым Қожа» сияқты классикалық повест туындатқан тәкаппар талант Бердібек Соқпақбаев «СССР Жазушылар одағына» өту үшін Құлбекке кепілдеме берген. Мұзафар Әлімбаев «Детская литература» журналының редколлегиясына өз орнына Құлбекті ұсынғанын білеміз. Құлбектің журналдың бас редакторы, отаншылдық тақырыбының жазушысы С.Алексеевпен сұхбаты да «Жас Алашта» осы бір орайлы сәттері туған. Одақтық «Детская литература» баспасы Құлбек Ергөбек пен Бекен Ыбырайымовқа «Қазақ балалар әдебиетінің очеркі» сын кітабын жазуды тапсырғаны да есте. Мұзафар Әлімбаев ағалық жасап «ТАЛАПТЫ. ТАЛАНТТЫ. ҚАНАТТЫ» атап «Ұлан» газетіне, «Жырға бергісіз сырлар», –деп «Егемен Қазақстан» газеті бетінде Құлбек жайында арнайы мақалалар жазды. Жазушылар одағында Балалар әдебиеті кеңесінің кеңесшілері Б.Мұқай мен К.Тоқаев қауырсын қанат жас бола тұра өте өршіл, талапшыл білімді жас сыншы Құлбекке сеніп «Әдеби жыл қорытындысында» жиі-жиі балалар әдебиетінің жай-күйі жайында баяндама жасататын. Ағалардың алқалауы осылай қанаттандырып еді жас сыншыны.
Балалар әдебиеті – әдебиеттің қиын саласы. Классик сыншы В.Белинский: «Балалар жазушысы болып қалыптаспайды, балалар әдебиеті жазушысы болып туады» деген кезінде. Ойланып қараған адамға осында – балалар әдебиетінің бар қиындығы орын тепкен деуге болады. Жалпы, Алла Тағала талант бермесе, қандай да бір жазушы болып жолай қалыптасу қиын екені рас. В.Белинскийге арқа сүйей сөйлеген сыншы «Алла талант берген күнде жазушы болу үшін адамға жүйелі білім, тоқтаусыз ізденіс, үзіліссіз машық, өзіңе-өзің сын көзбен қарау деген секілді толып жатқан талап алдыңа тартылады. Әңгіме жалпы жазушылық туралы. Ал Алла Тағала арнайы бейімімен, айрықша мейіріммен жаратпаса, балаларға арнап шығарма жазу, балалар жазушысы болып қалыптасу мүмкін емес», – депті. Балалар әдебиеті сынымен айналысып, «шұғылданып» көрген біз де осы пікірге ден қоямыз.
Балалар жазушысы болып қалыптасу неге қиын? Нысанаға алып, өмірінен шығарма жазатын кейіпкерің – сәби, өспірім, жас өркен болса, алдымен онда нендей өмірлік тәжірибе бар үлгі етіп көркем әдебиетке айналдырып, өзгеге айтар? Маршак айтқандай, бала мінезі қызық екен делік, К.Чуковский жинақтағандай тілі тәтті екен делік. Ондай ғажайып баланы табу қиын, тапқан соң түр-келбетін тілімен сабақтастырып көркем образға айналдырып беру тіпті қиын. Ол шығарманы «оқитын» тағы да бесікте жатқан сылдырмақпен ойнайтын баладан бастап, өз бетінше кітапты әрең-әрең танитын сәби, өспірім дегендей. Олар қалай қабылдайды көркем әдебиетті? Оның үстіне, бәрін «шайнап» беретін теледидар тұр әр бөлмеде. Міне, осындай жағдайда олардың көркемдік қабылдауына сәйкес жаза аламыз ба? Осында бала психологиясын тап басып ұстаудан бастап, оны асқан шеберлік машықпен көркем образға айналдырып, бала бойына сіңіріп беретін қаншама талап тартылады балалар жазушысы алдына?! Соны игерсең, бала сені жазушы райында қабылдайды, оны игермесең қабылдамайды. Балалар жазушысы болып қалыптасудың қиындығы осында!
Ал балалар әдебиетінің сыншысы болып қалыптасу ше? Балалар әдебиеті сыншысы болып қалыптасу одан да қиын. Құлбек Ергөбектің «Адамның бір қызығы бала деген...» сын кітабы балалар әдебиетінің сол қиындықтарын игере, сыншы ретінде шеберлікті меңгере отырып жазылған әдеби сын мақалалар жинағы.
Әр сыншының өз ерекшелігі болады. Құлбек балалар әдебиетінде ғалымнан гөрі шынайы, білгір сыншы дер едік. Бала психологиясы мен көркем әдебиет психологиясы арасын жалғай сөйлеу үшін ғалымдық пайым, білім, зерде керек. Құлбектің фольклор, этнография, психология ілімінен жиған, жинаған білімі осы орайда сыншылығын қосымша демеп қана отырады. Оны, әсіресе бүгінгі балалар әдебиетінің «Бесік жыры», «Тақпақ», «Өлең», «Жұмбақ» жанрларының генезисіне барып, поэтикалық құнарын ашуынан анық байқадық. Әдеби сын кітабының бүгінгі балалар әдебиетінің жанрлық жүйесін анықтауда, ақындарымыздың фольклордан қалай үйренгенін анықтауда сыншының америкалық этнограф ғалымы Мидтің «Мәдениет және балалар әлемі», «Балалар этнографиясы» (сериялық еңбектер), түрік халықтары фольклористері еңбектеріне сүйене сөйлеуі жарасымды.
«Бесік жырын» қасиетті тақырып, өлмейтін, өшпейтін жанрлық үлгі ретінде бүгінгі балалар поэзиясынан іздеуден бастайды. «Бесік жыры» поэтикасы жайында біз де жазғанбыз кезінде. Құлбек те басты тақырыптан бастапты. Өйткені балалар әдебиетінің пәні – баланың өзі өмірін сол қасиетті бесіктен бастайды. Олай болса, «Бесік жыры» – балалар әдебиеті үшін басты тақырып, мәңгілік жыр болуы керек. Сыншының байқап, бағамдауына қарағанда бүгінгі балалар ақындары «Бесік жырының» неше атасын түрлендіре туындатып-ақ жатыр екен. Жаңа «Бесік жырының» қандай жаңалығы бар? Дәстүрді жаңартып, жаңғырта алып отыр ма? Сыншы бүгінгі «Бесік жырын» түрік халықтары фольклорындағы «Бесік жыры» үлгілерімен салыстырады. Бүгінгі «Бесік жырын» балалар әдебиетінің бір атасы – Ыбырай Алтынсарин заманындағы әуендес жырмен салыстырады. Балалар әдебиетінің елеусіз классигі Өтебай Тұрманжановтың «Бесік жырымен» таразылап қарайды. Жаңа заман, жаңа уақытта қатар қанат қағып, қатар қалам тартқан поэтикалық үлгілерді ақындарды (Ж.Смақов, Қ.Баянбаев, Ф.Оңғарсынова, К.Ыбыраев т.б.) өзара жарастырып, жарыстырып байқайды. Жанрлық жітілікті, тақырыптық жетелікті айнытпай анықтайды. (28-30 б.) Өзара салыстырулардан «Бесік жырының» қазақ поэзиясында мүлде жаңа сипат алып кеткенін көреміз. Жетістігі де жетерлік, кемшілігі де көп-ақ. Балаға арналған Баба жыр дерлік «Бесік жырының» жетістік-кемшілігін Алтай әдебиетіндегі «Көзи иаманга көргуспей, Кууни иаманга тийдиртпей» болып Май Ана (Ұмай.Б.С.) рухымен жырланатын жырдан бастап, қырғыз, өзбек, қарашай, құмық, татар, башқұрт әдебиетіндегі үлгілермен салыстырып саралайды. Аяғында бүгінде қазақ баласын бесікке салмайды, аналар «Бесік жырын» бала әуезбен, мейірман Ана әуенмен сәби санаға сіңірмейді деп мұңды нотамен аяқтайды.
Қазақ әдебиетінде бала психологиясын жете біліп, әр жастағы балаларға бағыттап шынайы шығарма жазатын бірсыпыра балалар жазушысы бар. Олар кім? Сыншының анықтауынша, балалар әдебиетіне қойылар қиын талаптарды жеңе жүріп балалар жазушысы болып қалыптасқан қаламгерлер – Ө.Тұрманжанов, С.Омаров, Б.Соқпақбаев, М.Әлімбаев, Қ.Әбдіқадыров, Ә.Дүйсембиев, Ж.Смақов, М.Жаманбалинов, Қ.Баянбаев, Ж.Кәрібозин, Н.Әлімқұлов, Т.Дәуренбеков, С.Әлімқұлов. Балалар әдебиетінің кәнігі сыншысы еңбектің бір бөлімінде аты аталған балалар әдебиеті өкілдерінің шығармашылық портретін жасайды.
Қ.Ергөбек – шығармашылық портрет жасаудың шебері. Ол жасаған шығармашылық портреттің алды кезінде «Детская литература» (№7, 1982) журналына дейін жетіп, жарияланғанын да білеміз. Ол өзін балалар әдебиетіне абитуриент кезінен баулығын Әнуарбек Дүйсембиевтің портреті болатын. Кезінде осы мақаласы үшін қызығып қараған болатынбыз. Неге екенін, мақала Құлбектің жинағынан орын алмапты.
Балалар әдебиеті өкілдерінің шығармашылық портретін жасау оңай емес. Осы «оңай еместі» біліп тәуекел еткен сыншы әр ақын, әр жазушы әдеби мұрасына әр қырынан келеді. Ө.Тұрманжанов қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушыдан саналады. «Ол – фольклор мен жазба әдебиеттің арасын жалғап жатқан алтын көпір» (Қ.Ергөбек). Демек, сыншы Ө.Тұрманжановты тұлғалағанда ол мол тәжірибемен игерген фольклорлық туындыларды қандай шеберлікпен пайдаланып, тың дүние жасап бере білді? Міне, осыған көбірек назар аударады.
Б.Соқпақбаев шығармаларына барғанда жазушының мінез мүсіндеу ерекшелігіне зер салады.
Ә.Дүйсенбиев әдеби мұрасы жайында айтқанда, ақынның бала тілін қалай әдемі пайдалануы жайына назар аударады. Ж.Смақовтың «Ұйқасын тап», «Қайсысы өтірік, қайсысы шын?» секілді формалық ізденістерін қалай оңтайлы пайдаланатынын ашады. М.Жаманбалинов, Ж.Кәрібозиннің балалар әрекет, қимылын бағатынын, іс үстінде көрсететінін дұрыс байқаған.
Бір бөлім мақалалары – балалар әдебиеті жайында толайым толғаныстар. Б.Ыбырайым, Н.Ақышев, Б.Серікбаев, К.Ыбыраев, К.Құсайынов сынды бір буын жазушыларды шығармаларын балалар әдебиетінің ділгір мәселесіне байлап шолу, проблемалық мақала, жанрлық талдау мақалаларында тұлғалапты. «Жыл мен Жыр» – қазақ балалар әде-
биетінің бір жылын барлау, бағамдау, талдау. Бұл – қазақ әдебиетінде бар құбылыс. Біз де Жазушылар одағында баяндама жасағанбыз. Бірнеше баспаның балаларға арнап шығарған өнімдерін талдап, таразылау оңай іс емес. Қаншама кітап оқу керек? Оны өзіне дейінгі балаларға арналған туындылармен салыстырып, жаңалығын аршып ала білу керек. Сырты жаңа болып тұрып, ішкі мазмұны, айтары – ескі сүрлеу болса, оны ащы сынау керек. Осының баршасын сыншы бала психологиясы, оның көркемдік қабылдау мүмкіндігі және көркем шығарма, оны жазған жазушы шеберлігі тұрғысынан келіп ашады. «Жаңалық басы – дәстүрге адалдық» балалар әдебиетінде дәстүр қалай даму керек, бұрынғы сүрлеумен жүре береміз бе, бала психологиясына сыйымды, ойына сіңімді баяндау формасын қалай жаңартамыз? – деген секілді сұрақтар қойып, соның өзегімен прозалық бірсыпыра шығарманы талдайды. «Келешек пен берешек» тұрғысынан топтастырылған проблемалық мақалалар жинақтау шеберлігімен, талдау мәнерімен ерекшеленеді. Балалар әдебиетінің ділгір мәселесін көре білетін, көргенін буынынан ұстап көтере білетін – балалар әдебиетін жан-тәнімен сүйетін сыншыны табамыз. Мәселе қойғанда балалар әдебиеті табиғатынан туындатып, балалар әдебиеті талап етіп отырған мәселені дөп басады. Жаның рақат табады.
Құлбек Ергөбек – балалар әдебиетіне жастай араласып, жақсы қалыптасқан әдебиет сыншысы. Талантын алдындағы ағалары баптаған, талғамын өзінше қалыптаған Құлбек сын сөзін де өзінше саптаған, өзінше толғаған сыншы. Біздің бұрынғы бір мақаламызды «Құлбекше жаз, сыныңды!», – дейтініміз де сондықтан.
Бақыт САРБАЛАҰЛЫ