Алматы қаласының Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары Гаухар Қаткенованың сөзінше, қарбыздан уланудың екі негізгі себебі бар. Олар – микробтық және микробтық емес. Бірінші жағдайда уланудың себебі жидектің қабығындағы бактериялар мен қоздырғыштар болып келсе, екіншіден, жемісті өсіру кезінде қолданылатын нитраттар мен пестицидтер денсаулыққа қауіп төндіреді. Симптомдар екі жағдайда да ұқсас болып келгенімен, олардың өзіндік айырмашылықтары да бар екен.
– Қарбыздан уланудың микробтық жағдайында негізінен сатып алушылардың өздері кінәлі болып келеді. Адамдар қарбыз сатып аларда сатушыдан оны кесіп беруін өтініп, жидектің дәмін байқап көргісі келеді. Содан кейін әлгі кесілген бөлігін қарбызға қайта салып қояды. Бірақ бұл әдіс дұрыс емес дер едім. Біріншіден, қарбыз жерде өседі. Ол тағам өнімдері мен дәрі-дәрмек сияқты стерильді жағдайда тасымалданбайды. Екіншіден, қарбыз терушілердің, жүк тасушылардың және сатушылардың қолы немесе пышағы лас болуы мүмкін. Пышақпен осыған дейін не кесілгені және оның қаншалықты таза екендігі бізге беймәлім. Қарбыздың ішінде қоздырғыштар болмаса да, олар қарбызды кескен кезде пайда болуы ықтимал. Сондай-ақ егер сіз қарбызды мұқият жумасаңыз, онда патогендік бактериялар асқазан-ішек жолына түседі. Үшіншіден, жеміс-жидектің ашық ауада, тікелей күн сәулесі түскен орындарда сақталуы өте қауіпті. Зақымдалған қарбыздан шыққан шырын микроорганизмдердің белсенді көбеюі үшін қолайлы. Күн ыстықта кесілген қарбызды төменгі температурада сақтамаудың салдарынан адам ішек инфекциясы, дизентерия сынды ауру түрлеріне тап болуы мүмкін, – дейді Гаухар Сұлтанқызы.
Ал уланудың микробтық емес тобы бақша дақылдарының құрамында химиялық қоспалардың көп болуымен байланысты. Көп жағдайда қарбыздың пісіп-жетілу процесін тездету үшін жеміс-жидек пен көкөніске көп мөлшерде азоттық тыңайтқыш қолданылады. Осыдан кейін қауын мен қарбыз жылдам өседі. Біршама уақыттан соң химиялық қоспа өз әсерін байқатып, қауын мен қарбыз үлкен мөлшерде жемісін береді. Бірақ осындай қысқа уақыт ішінде нитраттардың концентрациясы қауіпсіз нормадан бірнеше есеге асып кетуі ықтимал. Қарбыз құрамындағы нитрат мөлшері жоғарылауының басты белгілері – қызыл түс, қыртыстағы сарғыш немесе қоңыр талшықтар. СЭБ департаменті мамандарының айтуынша, үй жағдайында қарбыздың сапасын тексерудің ең қолжетімді әдісі – мәйегін ыдыстағы суға салып көру. Егер су қызғылт немесе қызыл түске боялса, онда бұл қарбыздың химиялық қоспалардың көмегімен өсірілгенінің белгісі.
Улану жағдайын тудыруы мүмкін тағы бір фактор – бақша дақылдарының дұрыс сақталмауы. Мысалы, қарбыз бен қауын бірнеше апта бойы тікелей күн сәулесі түскен орында сақталған уақытта нитраттың аз мөлшері глюкозамен белсенді әрекеттеседі. Нәтижесінде, өте улы заттар пайда болады.
Қарбыздың құрамындағы химиялық қоспаларға байланысты асқынатын ауру түрлерінен өзге, оның пайдалы тұстары да жетерлік. Қарбыздың құрамы 90 пайыздан астам судан тұрады. Сәйкесінше, диетолог мамандар қарбыздың колориясы төмен болғандықтан диеталық тағам есебінде таптырмас өнім екенін алға тартады. Онымен қоса, құрамында ликопиннің қызыл пигменті де көп кездеседі. Тағамда ликопин мөлшерінің жоғары болуы жүрек және қан тамырлары ауруына ұшыраудың алдын алады. Кейбір халықтық медицинада қарбыздың мәйегі мен қабығын кәдеге жаратады. Бір қызығы, Қытай медицинасы қарбыз организмді барлық ауру-сырқаудан айықтыратын «салқындатқыш» құрал деп есептейді.
Қарбызды күніне қанша мөлшерде тұтынған дұрыс? Оның арнайы бекітілген нормасы бар ма? Химиялық қоспалардың шамадан тыс көп болуы адам ағзасына қаншалықты қауіп төндіруі мүмкін? Осы және өзге де сауалдарымызға жауап берген эндокринолог-дәрігер, диетолог Алтынай Жүніс қарбызды күніне қанша мөлшерде тұтыну қажеттігі және жидекті кімдерге тұтынуға болмайтыны жөнінде кеңесін бөлісті.
– Қарбыздың 93 пайызы судан тұрады. 100 грамм қарбыздың құрамында судан бөлек жеңіл көмірсу, (6 грамм сахароза, фруктоза), 0,1% май, 0,6 грамм белок, көптеген дәрумен бар. Қарбыз ең алдымен астың жеңіл әрі оңай қорытылуына көмектеседі. Одан өзге калий элементі болғандықтан зәр айдайтын қасиетке ие. Ал қарбыздың құрамындағы А дәрумені көздің көруін жақсартса, С дәрумені иммунитетті көтереді. Қарбыз жүрек қан-тамыр жүйесінде ауруы бар адамдар үшін пайдалы жидек саналады. Құрамындағы ликопиннің әсерінен қандағы қан қысымы төмендеп, холестериннің төмендеуіне септігін тигізеді. Дегенмен өнімнің пайдалы тұстарымен қоса кері әсерін де ескеруіміз керек. Кез келген дені сау ересек адам қарбызды тәулігіне 400-500 грамнан көп тұтынуына болмайды. Кейде қыздар қарбызды салмақ тастау мақсатында күні бойы тоқтаусыз жейді. Бірақ арықтаудың дәл осы жолын таңдау дұрыс емес. Қарбыздың құрамында су, жеңіл көмірсу көп кездесетіндіктен, бұл қандағы қант деңгейін көтереді. Қарбызды мөлшерден көп тұтынудың әсерінен асқазан-ішек жолдарының жұмысы, су балансы бұзылады, – дейді диетолог-дәрігер.
Алтынай Жүністің сөзінше, қарбызды қант диабетімен ауыратын немесе өтте, несеп шығару жүйесінде тасы бар, сондай-ақ жүктіліктің 3-триместріндегі адамдарға белгіленген шамадан тыс мөлшерде тұтынуға болмайды.
– Қарбыз бен қауынның көлемін ұлғайтып әрі ертерек пісуі үшін химиялық қоспалар (нитрат, азот ) қосып өсіретіні рас. Жидек толық өсіп-жетілгенде нитраттың мөлшері азаяды. Бірақ толық піспеген қарбыздың құрамында нитрат көп болғандықтан, балалар мен егде жастағы адамдарда тағамдық токсикоинфекцияға тән улану пайда болады. Сондықтан толық піскен қарбыздың өзін күнделікті нормадан көп мөлшерде тұтыну қауіпті, – дейді диетолог-дәрігер А.Жүніс.
Бір ескеретін маңызды жайт, қауын мен қарбыз сататын дүкен сатушыларында жеке медициналық кітапшалар болуға тиіс. Алматы қаласының СЭБ департаменті басшысының орынбасары Санитариялық қағидаларға сәйкес бақша дақылдарын сату санкцияланған сауда орындарында, соның ішінде базар, азық-түлік дүкені, сауда жаймаларында өнімнің сапасы мен қауіпсіздігін растайтын тиісті құжаттардың болуы тиіс екенін атап өтті. Бұл ретте кез келген сатып алушы белгіленбеген орындардан қарбыз сатып алатын жағдайда сатушыдан сауданың заңға сәйкестігін дәлелдейтін құжаттармен қоса санитарлық немесе медициналық кітапшаны көрсетуін талап етуге құқылы.
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ,
Алматы қаласы