Жалпы, Жамбыл облысының картасында жалпағынан жатқан Мойынқұм ауданы өндірісімен танылған өлке. Сондай-ақ елді мекен екі дүркін Социалистік Еңбек Ері Жазылбек Қуанышбаев, Халық қаһарманы Қайрат Рысқұлбеков сынды нар тұлғалы азаматтарды тудырған мекен. Ұшқан құстың қанаты, шапқан аттың тұяғы талатын осынау Ұлы дала төсі табиғат тумаларына да бай. Алайда кейінгі кездері Жаз-ата ауылынан құт қашып, елден халықтың үдере көшуі белең алуда. Оған себеп, жұмыссыздық пен ауданның болашағының бұлыңғырлығы.
Бір кездері ауданда Ақбақай кен байыту комбинаты табыстың тайқазанын қайнатып отырған еді. Алайда кейін компания қытайлықтардың қарамағына өтіп, бүгінде жұрт жалдамалы жұмысшының рөлін сомдап қалды. Сондай-ақ бұрын халық топырақтан алтын қоспасын теріп күнелтсе, бүгінде бұған да жол жоқ. Ақбақайдың алтынына жақындасаң, абақтыға айдаласың. Сондықтан азын-аулақ айлығы шайлығына жетпеген жұрт Шу ауданын бетке алып, өзге елді мекендерге қоныс аударуда.
Мойынқұм ауданында Мыңарал цемент зауыты да бар. Алайда онда да екінің біріне кәсіпорынның есігі ашық емес. Өндіріс орны салықты Алматы облысына төлейтіндіктен, «қазаншы қайдан құлақ шығарса да» өз еркі болып тұр. Сол себепті халық Мыңаралға барып, мол табысқа кенелемін деп дәметпейтін болған.
Аталған елді мекенде Мыңарал балық зауыты жұмыс істеуде. Алайда бір Балқаш көлімен күнін әрең көріп отырған кәсіпорында көп жұмыс орны табыла бермейді. Өнімі де анау айтқандай сұранысқа ие емес. Әйтеуір, алақандай ауыл тұрғындары өндіріс орнымен өңешін жалғап отырғанына шүкір дейді.
Бір жылдары Мойынқұм ауданында «Хантау» цемент зауыты іске қосылған. Алайда аталған компанияға да қытайлықтар төрелік етіп, соңы жұмысшылар ереуілге шығып, түбінде кәсіпорын жабылып тынды. Қазір цемент зауытының құр қаңқасы алыстан менмұндалап тұр.
Мойынқұм ауданы жер бетіндегі байлықтан да кенде емес. Ен даласында елік, бөкен, қарақұйрық, құлан кезіп, Жамбыл мен Хантауында арқар мен таутекесі толып жүр. Сарқырап аққан өзендері балықтан тасып, үйрек-қаздан көл беті көрінбейді. Қырғауылы мен жабайы қабаны да талайды тамсандырады. Тіпті, кеңестік кезеңде тау бүркіті мен иттелгісін суретке түсіру үшін алыс-жақын шет мемлекеттерден туристер лек-легімен ағылған. Бүгінде осынау байлықты көрудің өзі мұң. Себебі «Андасай» қорығын қазір алматылық «Охотзоопром» мекемесі алып қойған. Осы мекеменің рұқсатынсыз Жамбыл жерінде тұрған қорыққа әулиеаталық қорықшылардың өзі кіруге құқылы емес.
– Өңіріміздегі жалғыз қорықты Алматы облысына өткізіп жіберу деген ол – өзіміздің табиғи байлығымызға жасалған қиянат деп есептеймін. Мен «Андасай» қорығында 1997 жылдан бастап ұзақ жылдар бойы басшылық қызметте жұмыс істедім. Серік Үмбетов облыс әкімі болып тұрған тұста да Мойынқұмдағы қаумалды алматылық «Охотзоопром» мекемесінің қарауына беру туралы Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің тарапынан ұсыныстар болмады емес, болды. Алайда облыс басшысы бізбен ақылдаса келе ол Жамбыл облысындағы республикалық мәні бар жалғыз зоологиялық қаумал болғандықтан, келешекті ойлап жол бермеген еді. Бір жылдары қиын-қыстау кезеңде жалақысыз да жұмыс істеген кездер болды. Ал қазіргідей тоқшылық заманда өз байлығымызды өзге облыстың еншісіне өткізіп жіберу өте ұятты іс, – дейді өмір жолын «Андасай» қорығындағы аң-құсты қорғауға арнаған табиғат жанашыры Жапар Тілеужанұлы.
Иә, осылайша жер біздікі болғанымен, байлығының қызығын өзгелер көруде. Өндіріс ошағы Жамбыл облысында орналасса да, салықты өзге өңірге төлейтін кәсіпорындардың тірлігі түсініксіз. Сонда бұларға «әй» дейтін әже, «қой» дейтін қожаның болмағаны ма? Әлде мұнда да базбіреулердің құлқын ойлаған пайдасы болып тұр ма?
Мойынқұм ауданында бір қойдан екі төл алған Еңбек Ері Жазылбек Қуанышбаевтың дәуірінен кейін мал шаруашылығы да тұралаған. Соңғы онжылдықтың бедерінде «Түрікпен Агрофирмасы» ЖШС әкелген 300 бас қалмақ сиыры болмаса, басқа бірде-бір серіктестік мал өсірмейді. «Түрікпен Агрофирмасының» мүйізді ірі қараларының өзі тауда орналасқандықтан, бүгін-ертең Шу өңіріне қосылып кету алдында тұр. Егер олар да тоғыз жолдың торабында орналасқан елді мекенді тиімді көретін болса, онда Мойынқұм ауданында мал шаруашылығының иісі де қалмайды деген сөз.
Жаз-ата ауылында егін де өспейді. Шөлге шырша қадап өсіремін деген шаруаның барлығы да шығынға батып, қолын бір сілтеген. Ауданды Мәден Мұсаев басқарып тұрған тұста тары шаруашылығы қолға алына бастаған еді. Алайда Мұсаев қызметтен кеткеннен кейін бұл тірлік те аяқсыз қалды.
Байқап тұрсаңыздар, ауданға сырттан қоныс аударатындар былай тұрсын, жергілікті тұрғындар тұрақтайтындай дүние қалмаған. Соңғы санақ бойынша ауданда 28 663 адам тұрып жатқаны туралы дерек тіркелген. Алайда мойынқұмдықтар бүгінде елді мекен халқының саны жиырма мыңға да жетпейтінін айтады.
Әрине, ауыл шаруашылығы тұралап, жұмыссыздық белең алып, шағын және орта кәсіпкерліктің кежегесі кейін тартып тұрса, халық ауданда қалай күнелтсін? Содан болар, бүгінде «Мойынқұм ауданы Шу өңіріне қосылады» деген әңгіме жиі айтыла бастады. Тіпті, «биыл Мойынқұм аудандық ауруханасы Шу аудандық ауруханасына бірігуге жүгін буынып-түйініп дайын отыр» деген ақпарат та ел ішін кезіп жүр. Одан кейін өзге де мекемелер Шу ауданына орталықтандырылатын көрінеді. Бұл сөздің қаншалықты рас, әлде жалған екені белгісіз. Алайда Жамбыл облысының әкімі Ербол Қарашөкеевтің екі айдан бері Мойынқұм ауданына әкім тағайындамай отырғанын көріп ойға қаласың. Осыған дейін ауданды басқарған Әлихан Балқыбеков өз еркімен жұмыстан босатылғаннан кейін елді мекеннің тізгінін ұстауға бір азамат табылмады дегенге сену қиын. Екі ай ауданды егесіз қалдыру экономикалық һәм әлеуметтік тұрғыдан да тиімсіз. Оны облыс әкімі Ербол Шырақпайұлы білмей отыр дей алмайсың.
Негізі, Мойынқұм ауданын осы таңға дейін оннан аса әкім басқарған екен. Алдыңғыларын айтпағанда, кейінгілердің дені ауданды 2-3 жылдан басқарып, былғары орындықтарын босатты. Алайда барлығының айтатыны халқы мен бюджеті аз ауданды басқару оларға оңайға соқпаған. Қиын сәтте қол ұшын созып, демеп жіберетін кәсіпкерлер де жоқ. Жобаға жан бітірейін десең, демеушілер табылмайды. Содан жоғары жақтың ұрысы мен сынынан шаршаған әкімдердің басым бөлігі өз еркімен жұмыстан кеткен. Ал бірқатарына ауыл ақсақалдары тыным бермей, тіпті ас беріп отырып жанжал шығарып үстінен арыз да жазған. Сол себепті ауданға әкім болып барғанға шенділердің көбі жүрексінетіндей.
Енді Мойынқұм ауданына әкім тағайындала ма, жоқ па, әзірге белгісіз. Егер Мойынқұм ауданының таратылатыны қауесет болып, жаңа әкім жуық арада тағайындалатын болса, онда елді мекенге жүрегінің түгі бар азамат керек-ау. Әйтпесе, бір жылдан кейін оны да шығарып салып, басқа әкім іздеп, тағы бас қатырамыз.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы