Бүгінде кітап оқуды көпке насихаттап, кітап нарығын өркендету жолында сүбелі еңбек етіп жүргендер қоғамда аса көп деуге келмейді. Солардың бірі елімізде халықаралық деңгейдегі алғашқы кітап фестивалін жүзеге асырған – Жұлдыз Омарбек. Біз әр жылы Алматы жұртшылығы асыға күтетін KitapFest жобасы, сондай-ақ қазір жаңадан жарық көрген аударма кітаптардың мазмұны мен сапасы, Қазақстандағы кітап нарығы турасында Жұлдыз Қажыкенқызымен сұхбат құрған едік.
– Жұлдыз Қажыкенқызы, биыл Алматы жұртшылығы асыға күтетін KitapFest кітап фестивалі оныншы рет өткізілгелі отыр. Ұлт руханиятын ілгерілетуде тарихы ұзаққа созылған мұндай тың бастамалардың болуы – жетістік. Ең әуелі еліміздегі алғашқы кітап фестивалінің шығу тарихы мен жыл сайынғы даму үрдісіне тоқталып өтсеңіз. Жоба қалай дүниеге келді?
– KitapFest жобасы алғаш 2014 жылы тұсауын кесті. Биыл «Бауыржан» қайырымдылық қорының құрылғанына жиырма жыл болса, кітап фестиваліне он жыл толып отыр. Біз кітап фестивалін қолға алған уақытта әлеуметтік жобалармен он жылдай айналыстық. Сол кезде барлық әлеуметтік мәселенің түп-тамыры білімсіздіктен екеніне көзіміз жетті. Осының арқасында біз қазақстандықтарды кітап оқуға баулитын жаңа жоба жасап шығарғымыз келді. Сол кездері мен Мәдениет басқармасында қызмет еттім. Басшының алдына кіріп, қолға алған жобамызға қолдау көрсетуін сұрадым. Мәдениет басқармасының басшысы да кітап фестивалінің өтуіне қолдау көрсетті. Бірақ осы бастаманы жүзеге асыра бастаған уақытта алдымыздан көптеген кедергі шықты. Олай дейтін себебім, 2014 жылы тәуелсіз баспалардың саусақпен санарлықтай болуы, кітап дүкендерінің жоқтығы, қазақша кітаптардың басылып шықпауы сынды түрлі мәселеге тап болдық. Кейіннен кітап нарығындағы осындай мәселелердің шешімі болатын KitapFest жобасы дүниеге келді.
Сан мен сапада өсу байқалады
– Қоғамда кітап оқитын жастар аз деген жансақ пікір қалыптасқаны жасырын емес. Дегенмен кітап фестиваліне ағылып келушілердің санына қарап, бұл қалыптасып қалған таптаурын көзқарас екенін бағамдауға болады. Фестиваль бастау алған уақыттан бері оқырман саны мен кітап мазмұнының сапасында өсу байқала ма? Он жыл уақыттың ішінде қандай өзгерістерді бастан кештіңіздер?
– Әрине, сан мен сапада өсу байқалады. Тұңғыш 2014 жылы фестивалімізге шамамен 7-8 баспа үйі мен кітап дүкендері қатысты. Біз қатысушылар санын көбейтіп, іс-шараны өз деңгейінде өткізуге тырыстық. Алайда сол кездері фестивальге үлкен дүкендер мен баспа үйлері келгісі келмеді. «Біз онда не істейміз? Күніне қаншама кітап сатылмайды. Көлікпен бүкіл кітапты тасуымыз қажет. Алаңда кітаптарды сатып болған соң қайтадан алып қайтуымыз тиіс» деп көбі жобаға қатысудан бас тартты. Сосын біз кітап дүкендері мен баспа үйлерін көлікпен және басқа да қажетті заттармен өзіміз қамтамасыз ететінімізді айтып фестивальге келуін сұрадық. Шынымды айтсам, алғашында кітап дүкендері мен баспа үйлерінің артынан жүгірумен болатынбыз. Ал қазір керісінше фестивальде кітаптарын қоятын орынға таласып, тіпті алаңнан екі-үш орын алуға ниет танытқандар бар. Қазір жобамызда 70-ке жуық қатысушы бар. Бұрын жылына 1-2 кітаптың тұсауын кессек, былтыр 50 кітаптың таныстырылымы өтті. Биыл күзде 27 кітаптың тұсауы кесілгелі отыр. Олар – негізінен қазақстандық жас жазушылардың жаңадан басылып шыққан туындылары. Тағы бір атап өтерлік өзгеріс, фестиваль ең алғаш ұйымдастырылған жылы бізде бір ғана жазушылар шатыры болды. Уақыт өте келе шатырлар саны да көбейді. Қазір біз мұнда түрлі семинар өткіземіз.
Қазақ шатырына келушілерге орын жетпейді
– Алматы қаласында қыркүйек айында өтетін кітап фестивалі оқырманына қандай тосынсый әзірлеуде? Биылғы фестивальдің бұрынғыға қарағанда өзіндік ерекшелігі бар ма?
– Қыркүйек айында өтетін кітап фестивалінің ең маңызды өзгешелігі – оның ауқымында. Іс-шара екі күнге жалғасады. Биыл фестивальге 70-тен астам кітап дүкендері мен баспа үйлері қатысады, сондай-ақ 100-ге жуық спикер сөз сөйлейді. Осы жылы шамамен 10 мың кітап сатылады деп үміттеніп отырмыз. Онымен қоса, екі күн бойы өтетін фестивальге 25 мыңға жуық адам келуі мүмкін деп болжап отырмыз.
– Он жылға жуық уақыт ішінде жоба танымал қазақстандық авторлар мен баспалардың қатысуымен 200-ден астам кітаптың тұсаукесерін өткізді. Осы ретте қазір көпшілік назарына ұсынылып жүрген кітаптардың мазмұны мен сапасына қалай баға берер едіңіз?
– Жазу өнері, жазушылардың кәсіби деңгейі, кітаптардың мазмұны мен сапасы жыл өткен сайын өсіп келеді. Қазір қазақ тіліндегі әдебиетке сұраныс өте жоғары деп айта аламын. Мәселен, алғашқы жылдары адамдар орыс тілінде жазатын жазушылармен кездесуге ағылып келетін. Ал қазақ шатырына келушілер саны аз болатын. Міне, он жылдың ішінде бұл үрдіс толық 180 градусқа өзгерді. Керісінше, қазір қазақ шатырына келушілерге орын жетпейді.
– Бүгінде классикадан өзге, психологиялық және мотивациялық жанрдағы кітаптар дүкен сөрелерінен түскен емес. Сұраныс төмен деуге келмейді. Мұндай сарындағы кітаптарды KitapFest жобасынан да жиі көреміз. Қазіргі кітап нарығында аталған жанрларда жарық көрген туындыларға қалай баға берер едіңіз?
– Әрбір кітаптың өз оқырманы бар. Сол сияқты әр жазушының да өз аудиториясы бар. Кітаптар жазылуы керек. Ең біріншіден, саны көбеюге тиіс, өйткені саннан сапа шығады. Қазір психологиялық және мотивациялық кітаптардың сапасы жылдан жылға жақсарып келеді. Әрине, АҚШ пен Ресейдің кітап нарығының деңгейіндей емес, дегенмен біз де тәй-тәй басып, алға көтеріліп келе жатырмыз. Келешекте бұл мәселе қоғамдық қордан ғана емес, мемлекет тарапынан да қолдау тауып, жазушыларды қолдауға бағытталған жобаларға гранттар көбірек бөлінуге тиіс деп санаймын.
Аудармашылар нарығы қалыптасуға тиіс
– Кейінгі кездері шетел әдебиеті қазақ тіліне тәржімаланып, оқырманның әлем мәдениеті мен тарихына деген қызығушылығын арттырып отыр. Жыл сайын фестивальден де аударма кітаптар ерекше орын алады. Дегенмен кейбірі ана тілімізге аударылған шығармаларға көңілі толмай жатады. Қазір отандық баспа үйлерінің оқырман назарына ұсынып отырған аударма кітаптарының сапасы мен мазмұнына көңіліңіз тола ма? Не жетіспейді?
– Иә, көңілім толады. Аударма саласы – өте күрделі жұмыс. Қазір кітап нарығында қызмет етіп жүрген қыздар мен жігіттер әлем әдебиетін ана тіліне жоғары сапада аударады деп білемін. Өзім де олардың кітаптарын оқимын. Тырнақ астынан кір іздесең, іздей бересің. Біз көп кітапты қазақ тіліне аудара берсек, соңында сапалысы шығады. Өйткені біздің қоғамда бизнес, мотивациялық кітаптарды ана тіліне тәржімалайтын аудармашылар нарығы қалыптасуы тиіс.
– Білуімізше, былтыр кітап фестивалінде 50-ден астам кітап дүкендері мен баспалар өз өнімдерін ұсынса, одан бөлек 28 жаңа кітаптың тұсауы кесілді. Ал осы жолы фестиваль аясында қандай жанрдағы кітаптар оқырман қауымға жол тартпақ?
– Биыл «Жошы хан» және «Керей мен Жәнібек» (Ильяс Юсуф), «Қазақстан құстары. Далалық анықтағыш» (Эльмира Мустафа және биолог), «Атың шықпасы подкаст жаса» (Әйнел Әмірхан және Бақытгүл Салыхова), «Мың ғажайып: Италияға саяхат», «Марко Полоның шытырманға толы саяхаттары» – автор: Жеронимо Стилтон (Раиса Сайран Қадыр және Эдоардо Крисафулли), «Google-де жоқ сұрақтар» (Еламан Төлеутай), «Не үшін кітап оқу керек?» (Данияр Жігітбек, Шразаддин Канизов, Мирас Кесебаев), «Песни соляных озер» (Бекнур Кисиков), «Қаныш және ғылыми майдан» (Санжар Керімбай және Айбек Нәби), «Мед и немного полыни» (Мария Омар), «Тау құсы» (Елдос Тоқтарбай), «Аусторсинг. Искусство делегирования» (Мария Лемеза), «Отрарский купец» және «Сокровища Отрарского купца» (Есенғали Садырбаев) кітаптары оқырман назарына ұсынылады.
– Фестивальге қатысуға ниет білдірген баспагерлер мен авторларға қояр белгілі бір талаптарыңыз бар ма?
– Алғашында біз фестивальге қатысуға ниет танытқан баспа үйлері мен кітап дүкендеріне бастысы жобаға келуін әрі қуана күтетінімізді айтатынбыз. Олардан тек орындарын жинап, қоқыс тастамай кетуін сұрайтынбыз. Биыл біз бұл талаптарымыздың ауқымын кеңейттік. Ең бірінші талап, біз баспа үйлері мен дүкендерге шатыр береміз. Олар сол шатырды безендіруге тиіс. Екінші талабымыз, қатысушылар жоба туралы ақпаратты өз парақшасында жарнамалауы қажет, яғни аудиториясын фестивальге шақыруы маңызды. Үшінші талабымыз, фестивальге келушілердің арасында кітаптарға ұтыс ұйымдастыру. Биыл 1000-ға жуық кітапты ұтысқа қоямыз. Сондықтан барша оқырманды кітап фестиваліне шақырамыз. Сіздерді мұнда өте тиімді бағада түрлі кітап пен қызықты кездесулер күтеді. Сонымен қатар фестивальге келушілер сүйікті жазушысының өз қолтаңбасымен кітабын алуға мүмкіндік алады.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ