Бұл азаматтар медициналық көмек сияқты әлеуметтік кепілдіктерді пайдалана алуы үшін 2018 жылы өзін-өзі жұмыспен қамту жүйесі енгізілген еді. Осының арқасында олар жеке кәсіпкер (ЖК) ретінде тіркелмей-ақ өз қызметін заңдастыруға мүмкіндік алды. Бұл өзін-өзі жұмыспен қамтығандарға мемлекеттен несие мен көмек түрлерін алуға жол ашады. Дегенмен сарапшылар бұл көлеңкелі экономиканың көрсеткіші әрі елдегі жұмыссыздық деңгейін әспеттеп көрсетудің бір көрінісі деген пікірде.
Өзін-өзі жұмыспен қамтыған қазақстандықтардың көпшілігінің (96%) табысы жалдамалы жұмыскерлердің орташа айлық жалақысынан төмен, тәуелсіз жұмыскерлердің 48%-ы айына 100 мың теңге және одан аз алады. Мұндай деректерді Halyk Finance талдаушысы Мадина Кабжалялова Қазақстанның еңбек нарығы бойынша 2023 жылғы есебінде келтіреді.
2024 жылға дейін өзін-өзі жұмыспен қамтығандар салық, медициналық көмек және зейнетақы аударымдарын қамтитын бірыңғай жиынтық төлемді (БЖТ) төледі. 2024 жылдан бастап бұл төлем жойылды, енді сіз басқа салық режимін таңдауыңыз керек немесе жеке кәсіпкер ретінде тіркелуіңіз керек.
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар қазір жылына бір рет жеке табыс салығын (ЖТС) төлейді (табыстың 10%), бірақ Медициналық және әлеуметтік аударымдарды қамтитын табыстың 4% мөлшерінде жаңа жеңілдік салығын енгізу жоспарлануда. Бұл статусқа ие болуы үшін барлық кәсіптер жарай бермейді. Мысалы, сіз көкөністерді сатуға өсіре аласыз, бірақ оларды нарықта сатпайсыз, үйде киім тігуге болады, бірақ сіз коммерциялық ателье аша алмайсыз. Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар заңды тұлғалармен жұмыс істей алмайды, тек жеке тұлғалармен істес болуы мүмкін.
Дегенмен екінші деңгейлі банктер ірі несиелер беру кезінде өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың табысы туралы анықтамаларға сене бермейді. Өйткені Halyk Finance сарапшыларының айтуынша, өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың табысын қадағалау әлдеқайда қиын. Себебі олар ұлттық статистика бюросының сауалнамалары негізінде бағаланады. Ал жалдамалы жұмысшылардың жалақысы үнемі бақылауда. ҰСБ мәліметтеріне сәйкес, 2023 жылғы III тоқсанның қорытындысы бойынша өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың саны 2,2 млн адамды құрайды. Оның ішінде 1,6 млн – жеке кәсіпкерлер, қалған 0,6 млн – тәуелсіз қызметкерлер және басқалар.
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың табысы:
16%-ы 60 мың теңгеден төмен;
32%-ы 60-100 мың теңгеге дейін;
19%-ы 100-150 мың теңгеге дейін;
12%-ы 150-200 мың теңгеге дейін;
17%-ы 200-300 мың теңгеге дейін;
4%-ының ғана табысы одан жоғары.
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың барлығы дерлік экономиканың бірнеше секторында жұмыс істейді: саудада (31%), ауыл шаруашылығында (28%), көлікте (12%) және құрылыста (8%).
«Өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың барлығы дерлік жалдамалы қызметкерлердің орташа жалақысынан төмен табыс табады, жартысына жуығы 100 мың теңге, ал 16%-ы немесе кемінде 350 мың адам ең төменгі күнкөріс деңгейінен аз сома табады», – деп жазады сарапшы Мадина Кабжалялова.
Сарапшылардың айтуынша, өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың көпшілігі шағын бизнеспен шұғылданады. Алайда елімізде жеке сектор мен ШОБ әлі де еңбек өнімділігінің өсу көзіне айналған жоқ. Керісінше, олардың тоқырауы байқалады дейді маман. Сәйкесінше, статистикаға «сүйеу» болып отырған – нарықтағы әлсіз және тиімсіз компаниялар. Олар негізінен мемлекет, қолдау мен көптеген саладағы «мемлекет рөлінің артуына» байланысты жұмыс істеп келеді.
Еңбекақысы төмен «тәуелсіз қызметкерлер»
Әлемдік стандарттар бойынша Қазақстанда орташа жалақы төмен. Республика табысы орташадан жоғары елдер тобына кіргенімен, жалақы сол топтағы көптеген елге қарағанда төмен дейді мамандар. Тіпті, кейбір елдерде екі есе немесе одан да көп. Сондықтан өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды жіктеу мәселесі елдегі жұмыссыздық деңгейін төмен етіп көрсетуі мүмкін. Сарапшының пікірінше, жұмыссыздықтың төмен деңгейі жасырын сипатқа ие, ұзақмерзімді жұмыссыздықтың үлкен үлесін қамтиды және әйелдерге көбірек әсер етеді.
Еңбек экономикасында «жасырын жұмыссыздық» ұғымы жұмыс іздеуді тоқтатқан немесе еңбек әлеуеті мен дағдыларын толық пайдаланбаған адамдарды сипаттайды. 2023 жылдың екінші жартысында Қазақстандағы ресми жұмыссыздық көрсеткіші тарихи ең төменгі көрсеткішті көрсетіп, 4,7%-ға дейін төмендеді. Бірақ Halyk Finance талдау орталығы маманы бұл көрсеткіштің объективтілігіне күмән келтіріп отыр. Мысалы, Еуропа одағында былтырғы жылдың қазан айында еңбекке жарамды ресми жұмыссыздар үлесі 6% болды. Атап айтқанда, Финляндияда бұл көрсеткіш 7,5%, Данияда – 5,4% құрады. Қазақстандағы ресми жұмыссыздық бұл ретте ұзақ уақыт бойы шамамен 5% тұрақты төмен деңгейде ұсталып келеді.
«Халықаралық зерттеулер жасырын жұмыссыздықтың еңбек нарығы үшін де, жалпы экономика үшін де көптеген жағымсыз әсері бар екенін көрсетеді. Өзін-өзі тиімсіз жұмыспен қамтығандардың саны Қазақстандағы барлық тәуелсіз жұмыскерлер мен жұмыссыздардың жартысына жуығын құрайды. Сондықтан мемлекет осы жағдайға назар аударып, оны жою бойынша тиімді шаралар әзірлеуі қажет», – дейді сарапшылар.
Сарапшылар 2019 жылы Қазақстан заңнамасында «өзін-өзі жұмыспен қамтығандар» термині «тәуелсіз қызметкерлер» ұғымына, яғни қызметті мемлекеттік тіркеусіз табыс алу мақсатында тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді өз бетінше өндіретін (өткізетін) адамдарға ауыстырылғанына назар аударады. Осылайша, өзін-өзі жұмыспен қамтыған және тәуелсіз жұмысшылар мен жеке кәсіпкерлер ресми статистикаға еніп кетті. Көптеген нәтижесіз жұмыспен қамтылғандар жұмыссыздық бойынша жәрдемақылардың төмендігіне байланысты жұмыссыз ретінде тіркелгісі келмеуі мүмкін. Мұның барлығы жасырын жұмыссыздықтың алғышартына айналуы мүмкін.
Тәуелсіз сарапшы Андрей Чеботарев демографияның дамуы алдағы уақытта бұл мәселеге өзге қырынан қарауға мәжбүр етуі мүмкін екенін алға тартып отыр. «Қазақстанда ресми жұмыссыздық бірнеше жылдан бері айтарлықтай өзгерген жоқ және 4,7%-ды құрайды. Алайда туу деңгейін ескерсек, жастардың саны айтарлықтай өсе бермек. Бұл оларға лайықты жұмыс орындарын табу туралы сұрақтар туғызып отыр. Жас азаматтар – бұл бір жағынан экономикамыздың мүмкіндігі, екінші жағынан сынақ», – деді ол.
Кедейліктің кебін кигендер
Ресми статистикалық мәліметтерге сәйкес, 2024 жылдың бірінші тоқсанының соңында табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен аз халықтың үлесі 4,6% немесе шамамен 1 млн адамды құрады. Бұл осал халықтың ең үлкен тобы, мемлекет негізінен әлеуметтік саясат аясында осы топты азайту үшін көп күш жұмсап отыр. Алайда бұл көрсеткіш елдегі кедейлік деңгейін қаншалықты көрсетеді? Өйткені оған мемлекеттің әлеуметтік қолдау стратегиясы тәуелді.
«Біздің ойымызша, оның объективтілігіне бірнеше факторлар әсер етеді, ал кедейліктің нақты деңгейі ресми белгіленгеннен 2-3 есе көп болуы мүмкін. Біріншіден, Қазақстандағы кедейліктің орташа деңгейі 4,6% болғанымен, бұл көрсеткіш нақты жағдайды сипаттай алмайды. Өйткені елдің әртүрлі өңірінде кедейлік деңгейі айтарлықтай ерекшеленеді. Мысалы, Түркістан және Абай облыстарында кедейлік тиісінше 9% және 8%-ға жетеді, ал ең төмен кедейлік көрсеткіші елордада (Астанада) – 2,4%. Көріп отырғанымыздай, кейбір аудандарда кедейлік деңгейі едәуір жоғары, ал басқаларында төмен, сондықтан жалпы көрсеткіш ахуалды нақты сипаттай алмайды. Ал еліміздегі «кедейлік шегі» халықаралық стандарттардан едәуір төмен. Қазақстанда бұл ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70%-ы ретінде белгіленген. Сонымен қатар кедей отбасыларға арналған атаулы әлеуметтік көмекті есептеу үшін пайдаланылады», – дейді Halyk Finance сарапшылары.
Алайда Дүниежүзілік банк жан басына шаққандағы жалпы ұлттық табыс (ЖҰӨ) деңгейі бар елдер үшін, кедейлік шегі 2,6 есе жоғары болуға тиіс деп атап өткен болатын. Осылайша, Қазақстандағы кедейлік деңгейі халықаралық стандарттармен салыстырғанда төмен және бұл мәселенің ауқымын толық бағалауға мүмкіндік бермейді.
«Дүниежүзілік банктің 2023 жылдың соңында жүргізген сауалнамасының нәтижелері бойынша респонденттердің 20%-дан астамы өздерін «кедей» деп көрсеткен. Бұл адамдардың арасында халықтың осал топтары бар: кедейлік шегінен төмен отбасылар, қарттар, жұмыссыздар, мүгедектер, әйелдер мен балалар елдегі экономикалық жағдайдың нашарлауын қатты сезінеді. Сонымен қатар сауалнамаға қатысушылардың төрттен бір бөлігі күтпеген шығындарды жаба алмайды және бұл негізінен табысы төмен отбасылар. Сауалнамаға қатысқандардың 90%-дан астамы елдегі табыс алшақтығына және халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау саясатына наразылығын білдірген. Осылайша, Қазақстандағы экстремалды кедейлік проблемасы бұрыннан шешілгенімен, халықтың жеткілікті үлкен үлесіне өзінің базалық қажеттіліктерін жабуға қаражат жетіспеу қаупі бар, ал табыстың көп бөлігі азық-түлікке жұмсалады», – делінген сараптамада.
Кәмила ЕРКІН